Mavzu : Muqimiy hayoti va ijodi " Sayohatnoma " asari, sayohatnoma janri haqida

Mavzu : Muqimiy hayoti va ijodi “ Sayohatnoma ” asari , sayohatnoma janri haqida
Maqsad :
Mumtoz adabiyotning ulkan namayondalaridan biri Muqimiy hayoti va ijodi , “ Sayohatnoma ” asari bilan tanishtirish.
Asar orqali o’quvchilarda tabiatga muhabbat insoniy fazilatlarni ulug’lash , yurtparvarlik sifatlarini shakllantirish .
O’quvchiarning nutq madaniyatini, mustaqil va ijodiy fikrlash konikmalarini shakllantirish.
Dars usuli : Sayohat , aqliy hujum , savol - javob.
Darsning borishi :
1.Tashkiliy qism
2.O’tilgan mavzular yuzasidan savol - javob
3.O’quvchilarning adib hayotidagi fikrlarini tinglash
4.O’quvchilarga mustaqil ishlar topshirib , ularni baholash
5.O’xshatish , sifatlash , mubolag’a haqida ma’lumot berish .
6.Mustahkamlash
Mavzu bayoni:
5 – sinfda Muqimiy hayoti va ijodi “ Sayohatnoma ” asarini o’rganish bo’yicha 3 soat berilgan ushbu darsimiz umumlashturuvchi dars bo’lib , o’quvchilarning mUqimiy hayoti va ijodi bo’yicha olgan bilimlari sinovdan o’tkaziladi va o’quvchilarning tushunmay qolgan joylari o’qituvchi tomonidan to’ldiriladi .
Ma’lumki Muhammad Aminxo’ja Mirzaxo’ja o’g’li Muqimiy o’zbek mumtoz adabiyotining ulkan namayondalaridan biridir . Uning hayoti va ijodi “ Sayohatnoma ” asarini o’rganish biz uchun muhim ahamiyatga ega , buning uchun 3 soat ajratilgan .
Bu soatlarning 1 – sida Muqimiy yashagan davrdagi xalqning og’ir ahvoli , ilm – fanning qoloqligi , bu davrda Turkistonning Rossiya tomonidan istilo qilingani haqida ma’lumot berilgan . Umumlashtiruvchi dars bo’lganligi bois , Muqimiy portreti ko’rsatilgani holda uning hayoti va ijodi xususida har bir o’quvchi bittadan ma’lumot aytishadi .

1 – o’quvchi : Muqimiy 1850 – yilda Qo’qon shahrining Begvachcha mahallasida novvoy oilasida dunyoga kelgan .

2 – o’quvchi : Onasi Oyshabibi eskicha savodli bo’lib , og’li tarbiyasiga alohida e’tibor bergan .
3 – o’quvchi ; Muqimiy dastlab mahalladagi Abduxalil domla maktabida o’qib savod chiqargan .
4 – o’quvchi ; So’ngra Qo’qondagi “ Hokim oyim ” madrasasida ta’lim oladi .
5 – o’quvchi ; 1872 - 1873 yillarda Buxoroga borib u yerdagi “ Mehtar anbar ” madrasasida o’qishni davom ettiradi.
6 – o’quvchi ; Moddiy tomonidan qashshoq yashagan Muqimiy Qo’qon hokimligining “ Yer o’lchash mahkamasida ” , “ Oqjardagi qayiq paromoda pattachi ” bo’lib ishlagan .
7 – o’quvchi ; Shoir 1880 yildan umrining oxirigacha Hazrat madrasasida yashab xattotlik bilan shug’ullangan .
8 – o’quvchi ; Uning xattotlik bo’yicha ustozi Muhammad Yusuf Xattotdir .
9 – o’quvchi ; Muqimiy Qo’qonda Furqat , Zavqiy , Nisbat , Muhayyir , G’aribiy , Nasimiy , Mavlaviy va boshqa shoirlardan tashkil topgan yirik adabiy guruhga boshchilik qiladi .
10 – o’quvchi : Muqimiy Marg’ulon , Andijon , Namangan , Shahrixon , O’sh , Toshkent shaharlari hamda Farg’ona viloyatidagi bir qator qishloqlarga sayohat qilgan . Bu sayohat xotiralari asosida “ Sayohatnoma ” asarini yaratgan .
11 – o’quvchi ; shoir 1903 yil 25 mayda Qo’qonda vafot etgan .
Muqimiy ko’plab g’oyaviy – badiiy kamol satiric va yumoristik asarlar ham yozgan . U o’zbek adabiyotida yangi va ijobiy hodisa bo’lgan mashhur “ Sayohatnoma ” ni yaratgan .
Yo’l xotiralari bayonini o’z ichiga olgan “ Sayohatnoma ” 3 qismdan iborat bo’lib unda Muqimiyning Qo’qondan - Shihimardonga , Qo’qondan Farg’onaga , Qo’qondan Isfaraga yo’nalishlar bo’yicha turli vaqtda qilgan safar taassurotlari aks ettirilgan . Shoir bu asarda Farg’ona viloyati shahr va qishloqlarning xarobaligini tasvirlagan , hukmron guruhlarning kirdikorlarini fosh qilgan zulm va adolatsizlikni qoralab mehnatkash xalqning ayanchli hayotiga qayg’urgan . O’quvchilardan “ Sayohatnoma ” dan parchalar so’raladi va tushunmagan so’zlariga o’qituvchi tomonidan izoh beriladi.

“gardun din ” ( pastkash dunyo )

“ xun ” ( yurak bag’ri qon )
“ahli funun ” ( ilm - fan kishilari ) “ kajraftor ” ( teskari yurish )
“voiz ( vaz aytuvchi )
“ badkor ” ( yomon , yaramas )
“ besh – u kam ” ( har sohada )
“ bo’lus ” ( ma’mur , mingboshi )
“ izdihom ” ( yig’in )
“ obi ravon ” ( oqar suv )
“ obi safo ” ( tiniq suv )
“ obi shar ” ( shavullagan suv )
“ rido ” ( shayxlar yopinchig’i )
“ Zog’I alo ” ( ola qarg’a )
“ sebarg ” ( maysa )
O’quvchilar mustaqil ish sifatida 5 – minut vaqt beriladi , bu vaqt ichida “ Sayohatnoma ” dan joy nomlarini daftarlariga yozishadi

1. “ O’ltarma ” 8. “Oltiariq ”

2. “ Qo’shtegirmon ” 9. “ Chimyon ”
3. “Do’rmancha ” 10. “Vodil ”
4. “Bo’rbaliq ” 11. “Qudash ”
5. “ Oq yer ” 12. “ Yayfan ”
6. “ Roshidon ” 13. “ Nursux ”
7. “ Zohidon ” 14. “ Beshariq ”
15. “ Rafqon ”

16. “ Konibodom ”

17. “ yakkatut ”
18. “ Yayfan ”
19. “ Raboti ”
Muqmiy bu asarda salbiy obrazlarni zo’r mahorat bilan tasvirlagan . Masalan : O”ltarma mingboshisi Hoji Isoni shunday tasvirlagan .
Mag’rur xasis – u besh – u kam
Har gapda yuz ichgay qasam
Takjoy olur moxovdan ham
Hoji o’zi murdor ekan
Do’rmancha uyezdining hokimi G’ozini quyidagicha hajv qilgan .
Unda bo’lus Gozi dedi
Ham mufti ham qozi dedi
Yurt barcha norori dedi
Qilg’on ishi ozor ekan

“ Sayohatnoma ” da Farg’ona vodiysi uning go’zal , maftunkor tabiati : mavj urib oqayotgan daryolari , anhor – u soylari , bog’-u bo’stonlarini madh etuvchi bandlarda shoirning ona – diyoriga , xalqiga muhabbati yaqqol ko’zga tashlanadi .

Dars davomida sinf o’quvchilari 3 – guruhga bo’linib , “ Sayohatnoma ” ning badiiy xususiyatlari va tili ustida ish olib boriladi .
1 – guruhga asarning “ Qo’qondan – Shohimardonga ” , 2 – guruhga “ Qo’qondan Farg’onaga ” , 3 – guruhga esa “ Qo’qondan Isfaraga ” nomli bo’limlarida qo’llangan badiiy - tasviriy vositalar hamda til xususiyatlarini aniqlash topshirig’i beriladi .
Dastavval har bir guruh a’zolari o’zlariga ajratilgan matnni ichlariga o’qib , unda shoir qo’llagan sifatlash , o’xshatish , mubolag’a singari badiiy – tasviriy vositalarni mustaqil aniqlaydilar va uni daftarlariga yozadilar .

Sifatlash – buyum , voqea – hodisa , tushuncha va kishilarning belgi – xislatlarini aniqlovchi , izohlovchi so’z – xsilat belgilarini kuchaytirib , muayyan hodisaning u yoki bu tomonini aniqlaydi .

Masalan : Kumush qish , zumrad bahor
O’xshatish : bir narsa yoki hodisa , ikki – bir narsa yoki hodisaga taqqoslanadi . Bunda – dek , day , vash kabi , singari , yanglig’ , misoli , bamisoli , misli kabi qo’shimcha va ko’makchilar ishlatiladi .
Mubolag’a : - arabcha “ bo’rttirish ” ma’nosini bildirib , shaxs , voqea , buyumlarning muayyan xususiyatlari bo’rttirib , kuchaytirib tasvirlanadi.
1 – guruh : 1. Sifatlash : yayov ot , qiziq bo’zor mag’rur , xasis , murdor Hoji qaroqchizor dasht , ariq echki, oliy imorat , gulzor sahn shilta to’n , borlangan o’choq , suv sepilgan so’ri va h. k
2 Mubolag’a : badkayf ochilmas ko’zi , bir pulni yuz yerdan tugar , yer osti zindon erur .
3. O’xshatish : mingboshi so’finamo , cho’qib qochar zo’g’i alo

2 – guruh : 1. Sifatlash : mahzun , xushhavo , yayfan ajoyib joy salqin supa , yengil adam

2. O’xshatishlar : “ majnunsifat ” ayvonchalar misli , katak
3. Takjoy olur maxovdan ham , “ Hoji o’zi murdor ekan ” , “ Cho’qib qochar g’ozi alo ” , “ Bir dog’uli ayyor ekan ” , “Baqqoli duzdi badburut ” , “Insofi yoq tarror ekan ” , “ Ammo quruq savlat akam ” kabi xalq iboralar qo’llangan .

3 – guruh : 1 . Sifatlash quruq savlat , afgor ko’ngil , tan-u tor Qo’qon qarang mulla yaxshi yigit , xasta dil , shirin o’rik , saxiy kishi ( saxovatpesha ) qaroqchi ( rahran ) odam , ochiq ko’ngil kishi

2. O’xshatish “ Chin daxmasi go’yo jinon ” ( jannat ) , “ Omilari mulla rang ”
3. Mubolag’a Ming yilda ham dushvor ekan , qilsa chiqm gar bir diram
Shunday qilib , Muqimiy o’z sayohati davomida bir tomondan qalbi sof , mehnatsevar kishilarni , 2 – tomondan o’sha davrdagi zolim , insofsiz amaldorlarni ko’rgan hamda hayotdagi mana shu qarama – qarshiliklarni haqqoniy aks ettirgan .
“ Sayohatnoma ” 50 ta to’rtlikdan iborat bo’lib , “ekan ” so’zi radif bo’lib kelgan . Agar tili xalq qo’shiqlari kabi sodda va ravondir .
O’zida sayohat xotiralari va ular bilan bog’liq tafsilotlarni aks ettirgan nasriy va she’riy asarni Sayohatnoma deb ataymiz .

“ Sayohatnoma ” janrining dastlabki namunalarini ulug’ mutafakkir shoirlarimiz A. Navoiy va Mirzo Bobur ijodida uchratamiz . XVIII asrning oxiri – XIX asrning 1 – yarmida yashab ijod etgan shoir Maxmurning ham sayohatnoma yozganligi ma’lum .

Muqimiy “ sayohatnoma ” janrining asoschisi sanaladi . Undan so’ng Zavqiy , Fitrat , Tajalliylar “ Sayohatnom a” lar yaratishdi .
“ Sayohatnoma ” lar ko’pincha she’riy shaklda yaratilgan . Ularning ichki tuzilishi quyidagicha:
1.Kirish ya’ni sayohatga chiqsh ehtiyoji sabablari aytiladi .
2.Yo’l xotiralari batafsil bayon etiladi .
3.Sayohatlardan muayyan xulosalar chiqariladi .

Mustahkamlash uchun savollar:

1.Muqimiyning shoir bo’lib yetishishida oila muhitining roli qanday bo’lgan ?
2.Muqimiy qaysi janrlarda ijod qilgan ?
3.“ Sayohatnoma ” nima uchun liro – epik asar deyiladi ?
4.Muqimiy qaysi qishloqlarga sayohat qilgan ?
5.Shoir tabiat manzarasini qaysi parchada tasvirlagan va bu tasvir qaysi qishloqqa xos ?