Mavzu : Nutq uslublari. So’zlashuv uslubi

47-MAVZU: Atoyi – g’azal ustasi

Reja:
1. Atoyi – g’azal ustasi.

2.Shoir g’azallarida xalqona ohanglarning ustuvorligi.
3. G’azallarning tuzilishi badiiy xususiyatlari va ularda qo’llangan she’riy san’atlar.
Tayanch so’z va iboralar:G’azal, lirik shoir, qissa, xalqona ohang.
Atoyi – lirik shoir. U o’z sherlarida nozik xayol, sinchkov nigoh, baland did egasi ekanligini namoyish etadi. Go’zal, esda qoladigan o’xshatishlar, kutilmagan mubolag’ali tasvirlar yaratadi. Bir g’azalida go’zal yor xokisor oshiqning yuziga oyoq bosar ekan, oyog’i og’riydi, “yuzing buncha bo’yradek dag’al bo’lmasa” deb nozlanadi. “Bo’yra” – qamishdan sholchaga o’xshatib to’qiladigan bir ashyo. U gilam tagidan to’shaladi, tom ustiga yopiladi. Yorning oyog’i shu qadar nozik va go’zalki, uning oldida oshiqning yuzi bo’yraga o’xshaydi. Ikkinchi bir she’rida esa, yorini sog’ingan oshiqning ko’zidan yosh emas, daryo oqayotgani, u kipriklaridan sol yasab, shu daryoda suzayotgani manzarasi chiziladi.
Shoir yorning qaddi-qomati, yuzi, ko’zi, qoshi, sochi, kipriklari, og’zi, labi, xolini ta’rif-tavsif etadi. Ularni sifatlash orqali yorning go’zallikda tengsiz timsolini chizadi. Har daqiqada o’zining ma’shuqaga bo’lgan sevgi-sadoqatini izhor etib boradi.
Ha, mashuqa go’zalligiga chek-u chegara yo’q. Hatto, ko’plab qissalarda go’zallik timsoli sifatida tasvirlangan Yusuf ham unga teng kelolmaydi:

Gar husn budurkim, sanga bor, kes bu tilimni,
Yusuf so’zidin qilsam agar zarra nihoyat.

Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar:

1.Atoiy qachon, qayerda yashab o’tgan?
2. Atoiy sherlarini o’qib, bu san’atning qo’llanishiga e’tibor bering
3. “Atoiy lirikasi sevib o’qiyman” mavzusida ijodiy matn yozing


48-MAVZU: Mahmud Qoshg’ariy. “Devoni lug’otit - turk” asari
Reja:
1.Mahmud Qoshg’ariy hayoti va ijodi.
2. “Devoni lug’otit -turk” asari haqida.
Tayanch iboralar: „Devonu lug‘otit turk»,qomusiy asar,maqol,marsiya
«Devonu lug‘ot at-turk» XI asrda yozilgan bo‘lsa-da, unda jamlangan badiiy parchalar turkiy xalqlar adabiyotining ancha qadimgi davrlarida vujudga kelgan. Ular xalq og‘zaki ijodining juda qadimiy namunalaridir. Ularda turkiyxalqlarning urf-odatlari, ishonch-e’tiqodlari, marosimlari bilan bog‘lanib ketadigan badiiy lavhalar ko‘p. Ularning bir qismi bevosita tarixiy mavzularga bag‘ishlangan.Alp Er To‘nga1 marsiyasi, «Oltin qon» rivoyati, Yabog‘u (yobg‘u)lar, tangutlar bilan bo‘lgan janglar haqidagiparchalar, shuningdek, ayrim shaxs va joylar bilan bog‘liq afsonalar shular jumlasidan. Bu yodgorlik vositasida XI asrgacha bo‘lgan adabiyotdagi bir qator janrlar va badiiy tasvirning o‘ziga xos xususiyatlari
haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lamiz. «Devon»da adabiyotshunoslikka doir anchagina atamalarbor. Muallif hikmatli so‘zlar, saj’lar, maqollar, rajaz va nasrdeb atalganadabiy parchalar haqida gapirib o‘tgan. Shuningdek,ayrim adabiy hodisalar haqida maxsus izohlar bergan.Jumladan:
Yir – kuy, maqom... Ko‘pincha bu so‘z she’rga nisbatan qo‘llanadi. Bu so‘z ir tarzida ham talaffuz qilinadi.
Qo‘shug‘ – she’r, qasida, qo‘shiq.
«Devon»ga kirgan adabiy shakllarning asosiy qismini to‘rtliklar tashkil qiladi. Adabiyotda to‘rtlik shakliga tayanadigan she’riy janrlar (to‘rtlik, ruboiy, tuyuq, murabba’ )ning rivojlangani ma’lum. Mahmud Koshg‘ariy ularni, asosan,qo‘shug‘yoki she’r deb nomlagan. Vatan va yurt muhabbati, xalq uchun jang qilgan bahodirlar bilan faxrlanish, tabiat manzaralari go‘zalligi, mehnatshavqi, turli insoniy kechinmalar talqini asardagi yetakchi mavzulardir.«Devon»da turkiy xalqlar turmush manzaralari bilan bog‘liq
bo‘lgan she’riy parchalar katta o‘rin tutadi. Ularda xalqning urf-odati, yashash tarzi, mashg‘uloti, ishonch-e’tiqodlarining ifodasi juda ochiq ko‘rinadi. Ularda turkiy xalqlarning hayot manzaralari o‘z aksini topgan.Yigitlarni ishga safarbar qilish, meva terish, ovchilikka yo‘naltirish qadimgi turmush tarzining ayrim lavhalaridir.
«Erdi ashin taturg‘an» she’rida esa marhumning boshqa kishilar bilan munosabatlarida namoyon bo‘ladigan xislatlariga urg‘u beriladi. Gap qabilaning sobiq jasur a’zosi haqida ketmoqda.U vafot etgan. Ammo uning tirik paytidagi ko‘plab fazilatlari boshqalarga hali-hanuz namuna bo‘la oladi. Bu yerda marhumning ochiqqo‘l, mehmondo‘st va qo‘rqmas, dovyurak, shijoatli ekani alohida ta’kidlanmoqda.
«Devon»da ko‘plab lirik qo‘shiqlar ham mavjud. Ularda insonning qalb kechinmalari, nozik his-tuyg‘ulari ifodasi, tabiat va ona yurt manzaralari tasviri yetakchilik qiladi. Tabiat manzaralarining o‘zidayoq nozik va jonli kuzatishlar ko‘zga tashlanadi. Tabiat va yurt go‘zalligi vositasida tabiat hodisalari tufayli inson ruhiyatida yuzaga keladigan turli o‘zgarish va kechinmalar juda ixcham, go‘zal va ta’sirchan
ifoda etiladi.
Lirik qo‘shiqlarning bir qismi bevosita kishilarni qurshagan olam haqida. Ularda turkiylarning doimiy yo‘ldoshi – otlar ham alohida mavqe tutadi. Bunday she’rlarda otlarning holati, harakati alohida tasvirga olinadi.«Iqilachim erik bo‘ldi» («Sho‘x, o‘ynoqi otim chopqir bo‘ldi») she’rida ko‘rinib turganiday, parchada tabiatdagi o‘zgarishlarning (qishning ketib, bahorning kelishi) hayvonot olamiga ta’siri
ta’riflanayotganday.Aslida, bu ham insonning o‘z kuzatishlari natijasidagi ta’sirlanishidir.
Ishq-muhabbat mavzusidagi lirik qo‘shiqlarda yorning go‘zalligi, latofati madh etiladi, oshiqlikning sirli kechinmalari tasvirlanadi, ishqiy hayajon, muhabbat shavqi tilga olinadi. Ushbu tasvirlarda inson, ayniqsa, oshiq va ma’shuqaning surati juda chiroyli va samimiyat bilan chizilgan. Lirik qo‘shiqlar kishini hayrat va hayajonga soladi. Ulardan birida qishning tugab, bahorning boshlanayotgani, muzlarning
erib, oqar suvlarning ko‘paygani, tog‘ cho‘qqilarining qorlardan tozalanib, havo iliy boshlagani hamda atrofdagi o‘t-o‘lanlarning ko‘karishi tavsif etilmoqda. Muhimi, bularning barchasi ta’sirchan misralarda o‘z aksini topgan. Qo‘shiqlar orasida mehnat va marosim qo‘shiqlari, hunarmandchilik, chorvachilik, dehqonchilik bilan bog‘liq qo‘shiqlar, mavsum qo‘shiqlari va boshqalar bor.

Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar:

1. 
   Mahmud Qoshg’ariy tug’ilgan yurt haqida nimalarni bilasiz?
   
2. 
   ”Devoni lug’otit - turk” nima uchun qomusiy asar hisoblanadi?
   
3. 
   Mahmud Qoshg’ariyning buyuk xizmatlari nimalarda deb o’ylaysiz?