Mavzu : Parrandachilikni rivojlantirishda innovatsion texnologiyalarni qo’llash samaradorligi Reja

II.2.Tovuqlarni parvarishlash bo ’yicha yangi innovatsion uslubiy qo’llanma

Parvarishlash-axoli xonadonlarida parrandalar kataklarda yoki yerda boqiladi. Ular, asosan, quruq aralashma yemlar bilan oziqlantiriladi. Bir bosh tovuq uchun bir yilda o‘rtacha quyidagi miqdordagi aralashma yem talab etiladi (kg): Kataklarda boqiladigan tuxum beradigan tovuqlar uchun -50; go‘sht olinadiganlari uchun-65; ikki oygacha bo‘lgan broyler jo‘jalari uchun4,7; tuxum olishga mo‘ljallangan5 oylikkacha jo‘jalar uchun-11,8. Jo‘ja ochirish uchun tuxum olishda 5 -7 ta tovuqqa 1-ta xo‘roz qo‘yiladi. Xo‘rozlar 2-3 yil foydalaniladi. Tovuqlar tomorqadan chiqadigan bug‘doy qoldiqlari, makkajo‘xori, sabzavot mahsulotlari, qovun tarvuz po‘choqlarini tanlamasdan yeydi. Tovuqlarni kataklarda saqlab boqish uchun tirik vazni va rivojlanish darajasiga qarab o‘stirish sexid a voyaga yetgan110-120 kunlik makiyon jo‘jalartanlab olinadi. Tovuqxonaga bir xil yoshdagi parranda joylashtirilishi tavsiya etiladi. Urchitiluvchi tovuqlar galasi uchun tashqi ko‘rinishi va urug‘ sifati baholangan xo‘rozlardan foydalaniladi, xo‘rozlarning makiyonlarga bo‘lgan miqdori 1:8 nisbatda bo‘lishi tavsiya etiladi. Tovuqlarni tirik vazni oyiga bir marta o‘lchanadi. Parrandani o‘tkazishdan oldin suv uzatish tizimi yaxshilab yuviladi va ishlashi tekshirib chiqiladi. 3 -4 soat vaqt o‘tib parrandalar suvni to‘g‘ri topib ichayotganiga ishonch xos il qilgandan keyin ozuqa tarqatiladi. Suvni ichayotganligini har kuni nazorat qilib borish juda muhimdir. Tovuqxona mikroiqlim meʼyorlari: havo harorati 18 -200S issiqlikni, nisbiy namlik 60-70 foizni, yil mavsumlari bo‘yicha havo almashinuvi sovuq davrlarda 0,8 -1,0 m3 /kg.ni va issiq davrlarda 5 m3 /kg.ni tashkil etishi kerak. 1 -jadval 17 haftadan yuqori yoshdagi parranda uchun meʼyorlar Ko‘rsatkichlar O‘lchov birligi Yer(pol)da boqish Kataklarda boqish Ventilyasiya (shamollatish) 1 kg. tirik vaznga 4 m3
/soat 4 m3 /soat Joylashtirish zichligi 1 m2 6 – 8 bosh 22 bosh 1 m2 (issiq iqlimda) 6 bosh - 1 bosh - 500 sm2 Suv ichirish fronti 1ta suvdon 100 bosh - 1ta suvdon (issiq iqlimda) 70 bosh - 1ta nippel 9 bosh 5 bosh Oziqlantirish fronti ozuqa zanjiri 10 sm 12 sm 1ta yemdon 20 bosh - Uya uya (aloxida) 4 – 5 bosh - uya 1 m2 (guruhga) 120 bosh - Izoh: agar parrandaxona poli taxtadan yasalgan bo‘lsa, parranda joylashtirish zichligini 8 bosh/m2 gacha ko‘paytirish mumkin. 5 2 -jadval Tovuqlar parvarishida yorug‘lik tartibi T/r Yorug‘lik kuchi
(lyuks) Yorug‘lik (soat) Qorong‘ulik (soat) Davomiyligi Vaqti Davomiyligi Vaqti 1 5 4 8 00 - 1200 1 1200 - 1300 2 7 - 8 4 1300 - 1700 9 1700 - 2 00 3 10 2 2 00 - 4 00 4 4 00 - 8 00 Tuxum kuniga 4–5 marta, birinchisi ertalabki ozuqa tarqatish oldidan yig‘ilishi lozim. Go‘ngi har kuni yig‘iladi, tovuqxona doim toza bo‘lishi kerak. Xona havosida ammiak, vodorod sulfidi, karbonad angidrid, azotli oksidlarning meʼyordan oshib ketishi, kislorod miqdorining kamayib ketishi kimyoviy omillarga kiradi. Bu omillar ham parranda mahsuldorligiga salbiy taʼsir qiladi. T uxum yo‘nalishidagi tovuqlarni kataklarda saqlash o‘ziga xos afzalliklarni beradi. Parrandalarni katakda saqlash yerda boqishga nisbatan bir necha ustunliklarga ega. Jumladan katak uskunasining turiga qarab bir necha barobar ko‘p parrandalar boqish imkonini beradi. Bunday parvarishlash vaqtni, ozuqa sarfini tejaydi va tuxumni sifatini yaxshilaydi. Parrandachilikda tuxum beruvchi tovuqlar uchun bir yarusli OBN-1, ikki yarusli KKT, uch yarusli BKN -3, olti yarusgacha bo‘lgan TEXNA rusumli kataklar, naslli tuxum beruvchi ona tovuqlar uchun ikki yarusli KBR-2 va L112 rusumli uskunalar qo‘llanilmoqda. Hozirgi vaqtda Germaniyaning “MELLER”, “HELLMANN” va “SALMET”, Italiyaning “FACCO”, Ukrainaning “TEXNA”, Turkiyaning “KAVSAR”, Eronning “ARSAMKAR” kompaniyalarining texnologik ilg‘or anjomlari sanoat parrandachiligining zamonaviy talablariga to‘liq javob beradi. Xitoy davlatida ishlab chiqilgan parrandachilik texnologik anjomlariga ham parrandachilar tomonidan talablar mavjud. Tovuqlarni oziqlantirish- sifatli ozuqalardan tayyorlanib, to‘yimliligi meʼyorlar bo‘yicha muvozanatlashtirilgan ozuqalardan foydalanmasdan, tovuqlarning yuqori mahsuldorligiga va yaxshi iqtisodiy yuqori samaradorlikka erishib bo‘lmaydi. 6 Tovuqlar ratsionida energiyaning asosiy manbai bo‘lib donli ozuqalar (makkajo‘xori, bug‘doy, oqjo‘xori, arpa, suli), yog‘li ozuqalar, makkajo‘xoriga ishlov berish chiqindilari (glyuten, murtak), o‘simlik yog‘lari va boshqalar xizmat qiladi. Protein manbai sifatida (shrot, kunjara), go‘sht–suyak va go‘sht–pat unlaridan foydalangan maʼqul. Ko‘pincha baliq unining sifatsiz bo‘lishi tovuqlarga o‘simlik oqsili xomashyosini (yog‘li soya, no‘xat, sholg‘om, kartoshka oqsili va shu kabilar) berishni taqozo qiladi. Quyidagi jadvalda tovuqlarga beriladigan ozuqa meʼyori, ratsion tarkibi miqdoriga nisbatan foiz hisobida berilgan: Ishlab chiqarishni arzonlashtirish, ozuqal arni iqtisod qilish uchun parrandaning mahsuldorlik darajasini inobatga olgan holda, oziqlantirishning uch fazali dasturiga o‘tishni tavsiya qilamiz. 3 -jadval 100 gramm ozuqa tarkibidagi energiya almashinuvi (OE) uchun kilokaloriyada, qolganlari uchun foizda berilgan № Moddalar nomi Yosh tovuqlar (22-47 haftalik) Tovuqlar ( 47 haftadan yuqori) 1 Energiya almashinuvi (OE) 270 260 2 Oqsil (xom protein) 17 16 3 Kletchatka (biriktiruvchi to‘qima) 5 6 4 Lizin 0,75 0,7 5 Metionin 0,32 0,30 6 Sistin 0,30 0,27 7 Triptofan 0,17 0,16 8 Arginin 0,90 0,85 9 Gistidin 0,34 0,32 10 Leysin 1,30 1,28 11 Izoleysin 0,66 0,62 12 Fenilalanin 0,54 0,51 13 Tirozin
0,40 0,37 14 Treonin 0,45 0,43 15 Valin 0,64 0,60 16 Glitsin 0,79 0,74 17 Sa (kalsiy) 3,10 3,10 18 R (fosfor) 0,70 0,70 19 Na (natriy) 0,30 0,30 7 Tovuqlarning yuqori potensial genetik mahsuldorligiga qatʼiy muvozanatlashtirilgan ozuqa yem orqali erishish mumkin. Tuxum vaznining yuqori bo‘lishi ratsiondagi xom protein (oqsil), linolevaya kislotasi va metionin moddalarining miqdor darajasiga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi. 4-jadval Tovuqlarni fazalarga bo‘lgan holda asosiy ozuqalar tarkibi, % Ozuqa tarkibi Tovuqlar yoshi 17 hafta (mahsuldorlik 5% gacha) 18 45 hafta (5% dan yuqori) (1 chi faza) 46-65 hafta ( 2 chi faza) 66 hafta va undan yuqori (3 chi faza) Bug‘doy doni 38 40 40 38 Makkajo‘xori doni 20 20 20 15 Soya shroti 15 15 10 8 Kungaboqar shroti 12 14 14 16 O‘simlik yog‘i 3 3 2,4 2,2 Lizin (monoxloridgidrat) 0,12 0,16 0,15 0,1 Metionin 0,14 0,18 0,15 0,15 Ozuqa ohagi (izvestnyak) 8 8,5 8,5 8,5 Trikalsiy fosfat 1,5 1,5 1,5 1 Osh tuzi 0,3 0,3 0,3 0,3 Choy sodasi 0,1 0,1 0,1 0,1 Bundan tashqari, vitamin-mineralli premiks 0,1 0,1 0,1 0,1 Bir ratsiondan, boshqa ratsionga o‘tkazishda tovuqlarning yoshi bilan emas, balki tuxum berish mahsuldorligiga qarab o‘tkaziladi. Tovuqlarning tuxum berish mavsumida ularning har 10 kunlik davr ichida tovuqlarni kunlik tuxum berish ko‘rsatkichlari va to‘yimli moddalarga bo‘lgan talablarini inobatga olgan holda ratsion tarkibi mukammallashtirilib boriladi. Ozuqa tarkibini davrlar orasida tubdan o‘zgartirishdan saq lanish lozim. Ozuqaning tavsiya etilayotgan to‘yimlilik o‘lchamlari unga biologik faol moddalarni qo‘shish meʼyorlari albatta tovuqlarga beriladigan ozuqalarning kunlik miqdori bilan bog‘lanishi kerak. 5-jadval 8 Bir bosh tovuqqa kuniga sarflanadigan ozuqa sarfi meʼyorl ari Yoshi (hafta) Ozuqa isteʼmoli (g) Yoshi (hafta) Ozuqa isteʼmoli (g) 18 82 26 112 19 92 27 114 20 98 28-40 115 21 100 41-50 114 22 104 51-61 113 23 106 62-72 112 24 108 73-80 111 25 110 - - Ozuqa qo‘shimchalari-ozuqa qo‘shimchalari ratsion tarkibiga kiruvchi asosiy moddalardan iborat bo‘lib vitaminlar, mikroelementlar, fermentlar, antioksidantlar va karotinoidlar (tuxum sarig‘i) hisoblanadi. Ratsion tarkibiga kiruvchi zarur bo‘lgan asosiy ozuqa qo‘shimchalari miqdorlari o‘zgarishi va bir-birini qoplashi mumkin, shu bilan birga ozuqaning to‘yimliligi saqlanib qoladi. 6 jadval Tuxum yo‘nalishidagi tovuqlarni vitaminlarga bo‘lgan talabi № Vitaminlar nomi Yosh tovuqlar (22 –47 haftalik) Tovuqlar ( 47 haftadan yuqori) 1 A 7,0 7,0 2 D3 1,5
1,5 3 E 5,0 5,0 4 K 1 1 5 V1 0 0 6 V2 3 3 7 V3 20 20 8 V4 250
250 9 V5 20 20 10 V6 4 4 11 Vs 0 0 12 V12 0,025 0,025 13 N 0,1 0,1 14 S 0 0 1 tonna ozuqa tarkibidagi A, D3 vitaminlari uchun million IYE(internatsional birlik)da, qolganlari uchun grammda berilgan. 9 Suv taʼminoti-parrandadan yuqori mahsulot olishda nafaqat yuqori sifatli va to‘yimli muvozanatlashtirilgan ozuqalar kerak bo‘ladi, balki toza ichimlik suvi ham katta ahamiyatga egadir. Agar mahalliy suv ishlatilayotgan bo‘lsa, unda suvning sifatini laboratoriyada muntazam tekshirtirib turish tavsiya etiladi. Ichimlik suv i tarkibida tuzlar miqdori meʼyordan juda ko‘p bo‘lsa, bu tuxum qobig‘i sifatining pasayishiga olib keladi. Tovuqlarni yer (pol)da parvarish qilish-tuxum berish davrida tovuqlarni yer to‘shamada boqish va parvarishlash mo‘ljallangan bo‘lsa, jo‘jalarini ham yoshligidan yer to‘shamada boqib parvarishlash lozim bo‘ladi. Mahsuldorlik davrida koksidioz kasalligidan zararlanishni oldini olish choralarini ko‘rish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Buning uchun tovuqlarda koksidioz kasalligiga qarshi immunitetni butun mahsuldorlik davrida saqlab turish rejasini amalga oshirish talab etiladi. Boqilayotgan tovuqlar zichligi-parrandani 1 m2 yerda parvarishlash zichligi boqish uslubi va binodagi mikroiqlimni saqlash uslublariga bog‘liq. Tovuqlarni umumiy 1 m2 yerda parvarishlash zichligi 6 -8 boshni tashkil etadi. Mahalliy tavsiyalarga rioya qilgan holda, parvarishlash zichligining tuxum vazni va uning qobig‘i sifatiga bo‘lgan taʼsiri doimiy nazorat qilib boriladi. 7 jadval Mayda tosh berish miqdori, xajmi va muddati Yoshi Berish muddati Meʼyori Hajmi 1 -2 hafta Haftada 1 marta 1 g/tovuq 1-2 mm 3-8 hafta Haftada 1 marta 2 g/tovuq 3 -4 mm 9 haftadan yuqori 10 kunda 1 marta 3 g/tovuq 4 -6 mm Yerdagi to‘shama-yog‘och qipig‘i yoki maydalangan somon tovuqlar uchun eng yaxshi va qulay yer to‘shama hisoblanadi. Parranda zaharlanishini oldini olish va tuxum tarkibida modda lar qoldig‘i bo‘lishidan saqlanish uchun faqat ishlov berilmagan daraxtdan olingan qipiq yerga to‘shama uchun ishlatiladi. Qipiqning namligini ketkazish uchun xona yaxshilab shamollatiladi, nam bo‘lgan qipiqlar xonadan chiqarib tashlanadi. Tuxum qo‘yish uyalari va tuxum terish -uyalarni muntazam ravishda almashtirib turish va toza holatda saqlash lozim. Tovuqxonaga meʼyor bo‘yicha har bir tuxum qo‘yish uyalariga 4-5 bosh tovuq hisobidan qo‘yiladi. Go‘sht yo‘nalishidagi parrandachilikda-tovuqlarning go‘shtdor yetakchi krosslaridan -Ross (Angliya), Xabbard (Fransiya), Kobb, Arbor 10 aykres (AQSH) broyler krosslaridan keng foydalanilmoqda. Ular birbirlaridan jadal o‘sishi bilan farqlanadilar. Kross jo‘jalarning tirik vazni 38 -42 kunlik yoshida 2,4-2,7 kg ga yetadi. Zamonaviy broyler ishlab chiqarish texnologiyasi bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan ish tizimi, yaʼni broyler jo‘jalarning ota-ona galalarini o‘stirish va boqish, inkubatsion tuxumlarni ishlab chiqarish, qisqa davr ichida (38-42 kun) broyler jo‘jalarini go‘shtga yetishtirishdan iboratdir. 2-rasm. Broyler jo‘jasi 3-rasm. Broyler jo‘ja galasi Parvarishlash texnologiyasi -broyler jo‘jalarini texnologik ishlab chiqarish quyidagi asosiy tamoyillarni inobatga olgan holda tashkil qilinadi: - samarali texnologik inkubatsiya qilish; - yosh broyler jo‘jalarga erta o‘sish sharoitlarini yaratish, jo‘jalarni parrandax onaga keltirilgandan boshlab suv va ozuqaga bemalol yetishish imkonini yaratish, shu bilan birga 4 -5-kunlari qo‘shimcha qo‘yilgan suvdon va yemdonlardan avtomatlashgan suvdon va yemdonlarga bezarar o‘tishni tashkillashtirish; - jo‘jalarni biologik, yaʼni o‘z tarkibida meʼyorga a sosan ozuqa moddalari, mineral komponentlar va mikroelementlari mavjud bo‘lgan premiks bilan boyitilgan, to‘yimli va yuqori sifatli omuxta yem bilan oziqlantirish; - parrandalarni yopiq binoda va optimal mikroklimati (havo harorati, nisbiy namligi va havo almashinuvi), yoshidan kelib chiqib mavjud yoritish ratsional tizimi va fiziologik holatlarini inobatga olgan holda parrandaxonalarda o‘stirish, boqish va yetishtirish; - jo‘jalarni suv va ozuqani aktiv isteʼmol qilishini, jig‘ildon(zob)i to‘lganligini nazorat qilib borish, boqil ish samarasini bilish uchun 7-kuni tirik vaznini tortish; 11 - jo‘jalarni butun o‘sish davrida havo haroratini maʼqul bo‘lgan rejimda ushlash. Jo‘jani 21 kunligidan boshlab atrof muxit haroratini 210S dan past ushlash, broylerlar vaznini optimal o‘sishiga imkon yaratadi. - yuqumli va yuqumsiz parranda kasalliklariga qarshi samarali veterinariya profilaktik chora-tadbirlarini qo‘llash Broylerlarni qafaslarda saqlash va boqish uchun BKM-3B texnologik uskunalar va 3 yarusli KP-8 batareyalarini ishlatish mumkin. Qalin to‘shamada broylerlarni yetishtirish texnologiyasi eng muhim va har tomonlama mukammal o‘zlashtirilgan texnologiya hisoblanadi. Boqilayotgan broyler jo‘jalarining tagiga qalin to‘shama uchun toza yog‘och qipig‘i, maydalangan somon 8 -10 sm qalinlikda ishlatiladi. Broyler jo‘jalarini boqish zichligi 1 m2 ga 12-14 boshni tashkil etadi. Jo‘jalar birinchi 12-14 kunlik yoshigacha tana haroratini boshqara olmaydi. Eng qulay tana haroratini havo haroratini tartibga solish orqali yaratish mumkin. Pol harorati havo haroratiga o‘xshab juda zarur ko‘rsatkich, shuning uchun parran daxonani oldindan isitish juda muhim hisoblanadi. Parrandaxona harorati va nisbiy namligini jo‘jalarni keltirishdan issiq mavsumda 24 soat, sovuq mavsumda 48 soat oldin normallashtirish kerak bo‘ladi. Tavsiya etiladigan ko‘rsatkichlar: - Havo harorati 300S (ozuqa va suvning oldida jo‘ja yelka balandligida o‘lchanadi); - To‘shama harorati 28300S; - Havo nisbiy namligi 60-70%. Jo‘jalarni parrandaxonaga keltirishdan oldin yana bir bor suv va ozuqalar yetarli bo‘lishini va parrandaxona bo‘yicha bir tekisda tarqatilganligini nazoratd an o‘tkazish kerak. Hamma jo‘jalar keltirilgandan keyin zudlik bilan ozuqa va suvga yetishish imkonini yaratish kerak. Jo‘jalarni karton qutilardan bruder tagidagi qog‘ozlar ustiga extiyotkorlik bilan tez va bir tekisda qo‘yiladi. Bo‘sh karton qutilar darxol olib tashlanadi.Shundan so‘ng hamma jo‘jalarda suv va ozuqaga yetishish imkoni mavjudligini nazorat qilib chiqiladi. Asbob-uskunalarni ishlashini va havo haroratini nazorat qilib chiqish kerak bo‘ladi. Birinchi 7 kun jo‘jalar yangi sharoitga o‘rganishlari va oziqlanishlari hamda suv ichish jarayonini yaxshilash uchun kuniga 23 soat davomida 30 40 lyuks yorug‘lik beriladi. Galaga toza ichimlik suvi berish va jo‘jalarga qulay bo‘lgan optimal balandlikdagi suvdonlarda suvga oson yetishish imkoniyati yaratilib 12 berilishi kerak. Nippelli liniyalarni 12 bosh parr andaga 1 nippel hisobidan, qo‘ng‘iroq shaklidagi suvdonlarni 1000 bosh parrandaga 6 ta suvdon hisobidan o‘rnatish tavsiya etiladi. Bundan tashqari 1000 bosh parrandaga 6 ta qo‘shimcha mini-suvdon(avtosuvdon) lar qo‘yiladi. Boshida jo‘jalarga mini-granula ozuqani 100 bosh jo‘jaga 1 dona hisobidan yem – poddon yoki tuxum fleykasida beriladi, hamda qog‘ozlarga ozuqa shunday solinadiki band bo‘lgan maydon 25 foizdan kam bo‘lmasligi kerak. Jo‘jalarni to‘g‘ri qog‘oz ustiga qo‘yiladi. Avtomatik tizimdagi yemdon va suvdonlar qog‘ozga yaqin joylashgan bo‘lishi kyerak. Bir boshga oziqlantirish fronti 5 sm va suv ichish fronti 1 sm ni tashkil etadi. Eng muxim omillar: - Bir xil yoshdagi galalar (hammasi bo‘sh -hammasi to‘la) prinsipini qo‘llash orqali kasalliklar tarqalishini nazorat qilib borish; - To‘shamalarni polga bir tekis qilib soldirish; - Parrandaxonalarni oldindan isitish hamda havo harorati va nisbiy namligini jo‘jalarni keltirguncha stabilizatsiya qilish; - Parrandaxonaga jo‘jalarni tezlik bilan joylashtirish; - Jo‘jalarga zudlik bilan suv va ozuqa berish; - Jo‘jalarni suv va ozuqaga oson yetishishi uchun uskunalarni qulay qilib joylashtirish; - Tizimli yemdon va suvdonlar yoniga yana qo‘shimcha suvdon va yemdonlar qo‘yish; - Jo‘jalarni tinchlanishi uchun, suv va yemdonlarga oson yetishadigan qilib 1-2 soatga xoli qoldirish; - Ozuqa, suv, havo harorati va nisbiy namligini 1 yoki 2 soatdan keyin tekshirib chiqish, kerak bo‘lgan joylarda sozlash. Jo‘jalar inkubatordan olib kelingandan so‘ng ilk marotaba oziqlantirilganda suv va ozuqani topganligiga amin bo‘lish uchun 8 va 24 soat o‘tgandan keyin tekshiriladi. Buning uchun parrandaxonani 3-4 joyidan 30-40 bosh jo‘jalar ushlanib, har bir jo‘jani jig‘ildonini barmoq bilan asta paypaslab tekshiriladi. Agar jo‘ja suv va ozuqani topgan bo‘lsa jig‘ildoni to‘la, yumshoq va aylana shaklida bo‘ladi. Agar jig‘ildoni to‘la bo‘lsa, lekin paypaslab ko‘rilganda ozuqa shakli (teksturasi) sezilsa, unda jo‘ja yetarli miqdorda suv ichmagan bo‘ladi. Jo‘ja jig‘ildonini to‘ldirish meʼyori 8 soatdan keyin 80 foizni, 24 soatdan keyin 95 -100 foizni tashkil etishi kerak. Havo harorati va nisbiy namligini doimo nazorat qilib turish kerak.Birinchi 5 kunlik yoshida bir kunda 2 marta va undan keyin har kuni. 13 Havo harorati va nisbiy namlikni o‘lchash va mikroiqlimni avtomatik tarzda nazorat qilish tizimi datchiklari jo‘jalar balandligida o‘rnatiladi. Bundan tashqari elektron nazorat datchiklarni to‘g‘ri ishlayotganligini nazorat qilib turish uchun yana oddiy termometrlar ham o‘rnatiladi. Jo‘jalarni parrandaxonaga joylashtirilgandan boshlab ventilyasiyani minimal ishlatish orqali tez-tez va muntazam interval vaqtda toza(sof) havo berib borishni tashkil etish tavsiya etiladi. Sifatli havo va haroratni jo‘jalar balandligida bir meʼyorda taʼminlab turish uchun ichki ventillyatorlardan foydalanish mumkin. Yosh jo‘jalar tanasi tez sovib ketishga moyildir, shuning uchun xaqiqiy havo harakati(oqimi, tezligi) pol yuzasida 0,15 m/sek yoki undan past bo‘lishi kerak. Eng muxim omillar: - Havo haroratini va nisbiy namligini doimiy ravishda nazorat qilib borish; - Toza havo bilan taʼminlash va zaxarli gazlarni chiqarib tashlash uchun ventilyasiyadan foydalanish; - Yelvizaklardan saqlanish Nisbiy namlik 50 foizdan tushib ketsa, atrof muxit havosi quruq va chang bo‘ladi. Jo‘jalar organizmi namlikni yo‘qotishni boshlaydi va respirator kasalliklari kelib chiqish havfi tug‘iladi. Agar parrandaxonada yuqori bosimli suvpurkagich (tuman hosil qiluvchi) o‘rnatilgan bo‘lsa , jo‘jalarni boqishni boshlang‘ich davrida havo namligini ko‘tarish uchun yilning issiq davrlarida o‘sha uskunadan foydalanish mumkin. Nisbiy namlik (70%) yuqori bo‘lsa, to‘shamani namlanish xolatlari kuzatiladi namlikni ventilyasiya tizimi va isitish uskunalari orqali nazor at qilib borish mumkin. Eng muxim omillar: - birinchi haftada jo‘jalarni o‘stirish uchun optimal texnologik sharoitlar yaratish orqali 7 kunlik yoshida meʼyoriy tirik vaznga erishish; - parrandaxona haroratini to‘g‘riligini tekshirish uchun jo‘jalar xulqini kuzatish; - havo haroratidan jo‘jalar serharakatliligini va ishtaxani kuchaytirish uchun foydalanish; - birinchi 3 kun nisbiy namlikni 60 -70 foiz ushlash va o‘stirish davrining oxirigacha 50 foizdan yuqori ushlash; 14 - jo‘jalar xulqidan indikator sifatida foydalangan xolda nisbiy namlik 70 foizdan yuqori yoki 60 foizdan past bo‘lsa, termometr ko‘rsatkichini o‘zgartirish. Bruder-jo‘jaxonani isitish uchun xizmat qiladigan isitkich. Broyler jo‘jalarini o‘stirishda qo‘llaniladigan bruder tizimining asosan 2 turi mavjud: - bruderlarni nuqtali joylashtirish (qubbali yoki nurlanuvchi isitkichlar). Issiqlik manbai bu xolatda maʼlum joy bilan chegaralangan va jo‘jalarda undan nariga, yaʼni salqinroq joyga o‘tish imkoni mavjud, bu jo‘jalar o‘zlariga eng maʼqul bo‘lgan haroratni topish imkonini beradi. - butun parrandaxonadan foydalanish. Ushbu xolatda issiqlik manbai katta va harorat parrandaxona bo‘yicha bir tekis tarqalganligi uchun jo‘ja o‘ziga qulayroq haroratli joyni tanlash imkoniga ega bo‘lmaydi. Butun parrandaxonani havo isitkichlari orqali isitish mumkin, faqat haroratni meʼyorda bo‘l ishini nazorat qilib borish kerak bo‘ladi. Harorat juda yuqori -jo‘jalar chiyillashmaydi, boshi va qanotlarini osiltirib pastroq tutishadi, nafas olishi og‘irlashadi. Jo‘jalar bruderdan uzoqroq ketishga harakat qiladi. Harorat juda past - jo‘jalar bruder tagida to‘dalanishib olishadi, qattiq chiyillashib yordamga chaqiradi. Harorat meʼyorda- jo‘jalar bruder tagida bir tekis tarqalgan bo‘ladi, chiqarayotgan tovushlari ham mikroiqlimi bekamu ko‘stligidan dalolat berib turadi. Yelvizak- jo‘jalar bruderni bir tomoniga to‘planishib olishadi. Bunda xolatni o‘rganib chiqish kerak bo‘ladi (yelvizak taʼsiri, parrandaxona bir tekis yoritilmaganligi, shovqinni ekstremal darajada balandligi va boshqalar). Eng muxim omillar: havo harorati texnologik jarayonning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi va amaldagi qo‘llanma ga muvofiq haroratni saqlash lozim bo‘ladi; - Havo haroratini qo‘l termometri bilan jo‘ja yelkasi balandligida o‘lchash kerak bo‘ladi; - Jo‘jalar xulqini sinchkovlik bilan kuzatish lozim bo‘ladi. 8-jadval Broyler jo‘jalarini parvarishlash uchun zarur bo‘lgan harorat va nisbiy namlik meʼyori 15 Jo‘jalar yoshi (xafta) Harorat Havoning nisbiy namligi Xonada
Jo‘jalar joylashgan maydonchada (bruder tagida) 1 30 -29 3432 60-70% 2 28-27 31-29 60-70% 3 28-26 - 60-70% 4 25-24 - 60-70% 5 24-23 - 60-70% 6 22-21 - 60-70% 7 20-18 - 60-70%
Izoh: agar bruder mavjud bo‘lmasa, jadvalda bruderning tagida ko‘rsatilgan havo harorati, jo‘jalar yelka balandligidagi havo harorati hisoblanadi. Ventilyasiyani 2 xil tizimi mavjud: tabiiy va avtomatik. Tabiiy (ochiq parrandaxonalar) - mexanik aralashuvisiz; - mexanik aralashuv bilan turlariga. Avtomatik (parranda yetishtirish sharoiti nazorat qiluvchi) ventilyasiya quyidagilarga bo‘linadi: - minimal; - oraliq; - tunnelli; - bug‘lantirish pannellaridan foydalanish; - tuman hosil qiluvchi turlariga. Tabiiy ventilyasiya ochiq parrandaxo nalarda qo‘llaniladi va parda, eshik, shlyuz darvozalar bilan jihozlangan bo‘ladi. Tabiiy ventilyasiya devorlarni ochilishi bilan ishga tushiriladi. Devorlar vazifasini ko‘pincha pardalar bajaradi, shuning uchun ventilyasiyani bu turini pardali ventilyasiya ham deb atashadi. Tabiiy ventilyasiya boqish texnologiyasining qoniqarli sharoitlarini ushlab turish uchun kunning 24 soat vaqtida doimiy nazorat qilib boriladi. Parrandaxonani havo harorati, nisbiy namlik, yelvizak kuchi va yo‘nalishini meʼyorlashtirib turish uchun doim pardalar bilan ishlash va sharoitini nazorat qilib turish kerak bo‘ladi. Parrandaxona devorlari ochilganda tashqaridan katta miqdorda toza, salqin havo kiradi va ichkari bilan tashqari sharoitini tenglashtiradi. Tabiiy ventilyasiya qachonki tashqaridagi harorat tavsiya etilayotgan ichkaridag i haroratga yaqin bo‘lgandagina ideal hisoblanadi. 16 Avtomatik ventilyasiya parranda yetishtirish sharoiti nazorat qiluvchi eng ommabop ventilyasiya tizimi hisoblanadi. Avtomatik ventilyasiya tizimi elektr ventilyatorlar orqali parrandaxonadagi havoni tashqariga chiqarib tashlaydi, natijada ichkaridagi havoning tashqaridagiga nisbatan bosimi kamayadi va tashqaridan toza havoni ichkariga darcha(fortochka)lari orqali so‘rilib kirishiga sababchi bo‘ladi. Broylerlar o‘sgani sari ventilyasiya yanada intensiv bo‘lishi kerak bo‘ladi. Kerak bo‘lgand a foydalanish uchun qo‘shimcha ravishda ventilyatorlar o‘rnatish kerak bo‘ladi. Bu kamchilikni paydo bo‘lganini o‘z vaqtida bilish uchun parrandaxona markaziga yoki bir nechta nuqtasiga parranda balandligida datchiklar yoki termostatlar o‘rnatiladi. Tashqaridan kirayotgan havoni bir tekis ichkaridagi havo bilan aralashishi uchun barcha kirish darchalaridan bir tekisda toza havo kirishini taʼminlash lozim. Tunnelli ventilyasiya tizimi-yilning sovuq va issiq kunlari yosh parrandaga hamda katta yoshdagi tovuqlarga ham havoni katta tezlikda harakatlanishi orqali kuchli sovutish effekti bilan komfort sharoit yaratib beradi. Tunnelli ventilyasiya havo almashinuvini maksimal darajada taʼminlaydi va havoni sovish effektini yaratadi. Har biri 122 sm.lik ventilyatorlar shamol orqali 4 haftadan yosh parrandaga 1,40S ga, 4 haftadan yuqori yoshdagi parrandaga 0,70S ga havoni sovutib beradi. Katta yoshdagi parrandaga nisbatan yosh parranda harorat pasayishini 2 barobar tez sezadi. Shunday qilib tashqi harorat +320S bo‘lganda, 4 haftalik parranda uchun 1 m/sek tezlikdagi havo harakati +290S havo haroratini sezish imkonini beradi. Agar havo tezligi 2,5 m/sek ko‘tarilsa, mana shu parranda +220S ni sezadi. Yoshi kattaroq paranda (7 haftalik) haroratni pasayishini sezish keltirilgan misoldan 2 barobar ko‘proq bo‘ladi (40C atrofida). Tuman hosil qilish va mayda dispersli purkashtashqi havoni nasos yordamida tuman hosil qiluvchi forsunkalar orqali ichkariga purkab havoni sovutib beradi. Bug‘lanishni tezlatish maqsadida tuman hosil qiluvchi forsunkalar darcha(fortochka)lar orqali ichkariga toza havo kiruvchi joylarga o‘rnatiladi. Qo‘shimcha ravishda parrandaxona ichkarisiga yana kerakli miqdorda forsunkalar o‘rnatiladi. Yorug‘lik kunini uzunligi va taqsimlanishi o‘zaro bir – biriga bog‘liq. Broyler ishlab chiqaruvchilarning ko‘pchiligi yorug‘likdan uzluksiz foydalanishni afzal ko‘rishadi. Oldin uzluksiz yorug‘lik kunlik o‘sish(semirish)ni taʼminlaydi degan noto‘g‘ri tushuncha bor edi. Qorong‘ulik 17 davri parrandani mahsuldorligiga, sog‘ligiga, gormonal profiliga, modda almashinuvini intensivligiga, fiziologiyasiga va xulqiga taʼsir o‘tkazadi. Qorong‘ulik ning quyidagi taʼsiri tasdiqlangan: - erta o‘sish qisqaradi (lekin, keyinchalik o‘sish jarayoni kompensatsiya qilinadi, yaʼni parrandani tirik vazn meʼyoriy ko‘rsatkichlariga yetib olish imkonini beradi, agar qorong‘ulik davri uzoq bo‘lmasa). Qayta ishlashga jo‘natilayotgan past tirik vaznli (1,6 kg.dan past) broylerlar uchun o‘sish jarayonini kompensatsiya qilish shu davr uchun vaqtni kamligi tufayli o‘rnini qoplay olmaydi; - qorong‘ulik davrida metabolizmni susayishi tufayli ozuqadan foydalanish effekti oshadi yoki o‘sish jarayoni profili(kesimi) o‘zgaradi; - to‘satdan o‘lish, assitlar va skelet rivojlanish jarayonini buzilishini kamayishi tufayli parranda sog‘ligi yaxshilanadi; - parranda go‘shti nimtasiga quyidagilar orqali taʼsir ko‘rsatadi; - ko‘krak go‘shti qismini mutanosibligi(proporsiya) kamayishi; - oyoq qismini mutanosibligi ko‘payishi; - qorin yog‘i mutanosiblik qismi kutilmagan miqdorda bo‘lishi. Yorug‘lik programmasi birinchi 7 kun 23 soat yorug‘lik va 1 soat qorong‘ulikdan iborat bo‘lishi kerak. Bu avvalom bor ozuqani to‘liq isteʼmol qilish imkonini beradi. Yorug‘likn i oldindan qisqartirish ozuqa isteʼmoli aktivligini qisqartiradi va 7 kunlik yoshida tirik vazn ko‘rsatkichlari yomonlashadi. 0 -7 kunlik yoshida yorug‘lik intensivligi 30 -40 lyuks va 7 kundan keyin 5-10 lyuks bo‘lsa oziqlanish va o‘sish jarayonlari faollashadi. Yorug‘lik intensivligi parrandaxona bo‘yicha bir xil bo‘lishi kerak (chiroqlar ustidagi reflektorlar yorug‘likni parrandaxona bo‘yicha bir tekis tarqalishini taʼminlaydi). Qorong‘ulikni yaratish uchun parrandaxonada yorug‘lik intensivligi 0,4 lyuksdan past bo‘lishi kerak. Qorong‘ulik davrida parrandaxonaga fortochkalar, ventilyator teshiklari, eshik romlari orqali tushadigan yorug‘lik nurlarini izolyasiyalash kerak bo‘ladi. 9 -jadval Quyidagi jadvalda so‘yish tirik vaznidan kelib chiqib, qo‘llaniladigan yorug‘lik programmasi tavsiya etilishi ko‘rsatilgan So‘yishdagi tirik vazni Yoshi (kun) Intensivlik (lyuks) Yorug‘lik kun uzunligi (soat) 2,5 kg.dan past 0 -7 30-40 23 yorug‘lik, 18 1 qorong‘ulik 2,5 kg.dan past 0 -7 30-40 23 yorug‘lik, 1 qorong‘ulik 8 + tutish vaqtigacha * 5 -10 20 yorug‘lik, 4 qorong‘ulik 2,5 kg.dan yuqori 0 -7 30-40 23 yorug‘lik, 1 qorong‘ulik 8 + tutish vaqtigacha * 5-10 18 yorug‘lik, 6 qorong‘ulik Izoh. * - so‘yishga kamida 3 kun qolganda 23 soat yorug‘lik va 1 soat qorong‘ulik rejimi qo‘llaniladi. Parranda 7 kunlik bo‘lgandan keyin 4 soatlik qorong‘ulik rejimiga o‘tish tavsiya etiladi. Agar ushbu tavsiyaga rioya qilinmasa, quyidagi o‘zgarishlar sodir etilishi mumkin: - uyqusizlik oqibatida oziqlanish va suv ichish jarayonlarida (abnormal ) o‘ziga xos bo‘lmagan xulqlari paydo bo‘ladi; - biologik ko‘rsatkichlari pasayib ketadi; - muvaffaqiyatli parvarishlash ko‘rsatkichlari pasayib ketadi. Agar qorong‘ulik 4 soatdan ko‘p bo‘lsa quyidagi o‘zgarishlar yuz beradi: - ko‘krak go‘shti miqdori kamayadi; - oyoq go‘shti miqdori ko‘payadi. Bu faktlar to‘liq qayta ishlashga mo‘ljallangan xo‘jaliklar uchun katta axamiyatga ega. Bosh sonini zichligi parrandani umumiy parvarishlash muvaffaqiyatiga, broyler ko‘rsatkichlariga, bir tekis o‘sishiga va oxirgi mahsulot sifatiga taʼsir ko‘rsatadi. Sifatli boqish sharoiti va mikroiqlim nazoratidan kelib chiqib parranda bosh sonini joylashtirish zichligi aniqlanadi. Agar bosh soni zichligini ko‘paytirish imkoni bo‘lsa, unda shunga yarasha ventilyasiya, ozuqa va suv ichish frontlari ko‘paytiriladi. 10 -jadval Bosh soni va uning tirik vaznidan kelib chiqqan holda joylashtirish zichligi Tirik vazni (kg) 1 m2 ga maydonga bosh soni 1 m2 ga tiri k vazn (kg) 1,36 21,5 29,2 1,82 15,4 28,0 2,27 12,7 28,8 19 2,73 12,0 32,7 3,18 10,8 34,3 3,63 9,74 34,1 Issiq iqlim sharoitida parranda bosh soni zichligi tashqi havo harorati va nisbiy namligiga bog‘liq bo‘ladi. Bunda parrandaxona tipi va texnik uskunalar xarakteristikalari hisobga olinadi. Issiq iqlim sharoitida parranda bosh soni zichligi taxminan quyidagicha bo‘ladi: - mikroiqlim nazorat qilinuvchi parrandaxonalarda: ishlab chiqarish oxiriga maksimum 30 kg/m2 . - mikroiqlim minimum nazorat qilinuvchi, ochiq dyevorli parrandaxonalarda: ishlab chiqarish oxiriga maksimum 20 -25 kg/m2 , yilning jazirama issiq davrida esa maksimum 16 -18 kg/m2 . - mikroiqlim nazorat qilinmaydigan, ochiq devorli parrandaxonalarda: tirik vaznda 3 kg.dan oshiq broylerlar parvarishlash tavsiya etilmaydi. Tirik vazn nazoratimaʼlumki, makiyon va xo‘rozchalarni o‘sish surʼatlari har hil bo‘ladi. Xo‘rozchalarning 5-6 haftalik tirik vazni makiyonlarga nisbatan 15-16 foiz yuqori, tirik vazniga sarf bo‘layotgan ozuqa birligi esa 8-10 foiz kam bo‘ladi. Bu broylerlarni jinsiga qarab ajratib boqish iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Natijada broylerlarni tirik vazni bo‘yicha tengligi, jo‘jalar bosh sonini saqlash ko‘rsatkichining yuqoriligi, ozuqalarning samarali sarflanishi, alohida zaif rivojlangan jo‘jalarning ajralib qolishi, so‘yilgan broylerlarning massasi va hajmi bo‘yicha tengligi (bir xilligi) taʼminlanadi. Alohida ajratib boqish natijasida yetilgan xo‘rozchalarni oldinroq, makiyonlarga taʼsiri bo‘lmagan xolda sotish imkoniyati yaratiladi. Broylerlarni alohida ajratib boqish natijasida 1 kv.m. maydondan birga qo‘shib boqilganga qaraganda 10 -12 foiz ko‘p foyda olish mumkin.