Mavzu : Suyakli baliqlar sinfining turkumlari tuzilishi

Mavzu :Suyakli baliqlar sinfining turkumlari tuzilishi.

Suyakli baliqlar (Osteichthyes) — umurtqali hayvonlar sinfi. Quyi devon davridan maʼlum. Uzunligi 0,7—1,1 sm dan 5—7 m gacha, baʼzan undan koʻproq; vazni 1,5 t gacha. Ichki skeleti birmuncha suyaklangan, baʼzi turlarida togʻaydan iborat. Dum boʻlaklarini togʻay yoki suyak nurlar ushlab turadi. Jabralari toʻsiq bilan boʻlinmagan, jabra teshiklari jabra qopqoqlari bilan yopilgan. Ayrim turlarining suzgich pufagi ikkilamchi tarzda yoʻqolib ketgan.

Urugʻlanishi, odatda, tashqi; ayrim turlari tirik tugʻadi. Osmoregulyasiya jabralar va teri orqali ortiqcha suvning chiqarilishi orqali amalga oshadi. Dengiz Suyakli baliqlarda bu jarayon buyrak va jabralar orqali amalga oshadi. Osmoregulyasiya jarayonining keng diapozonga ega boʻlishi tufayli Suyakli baliqlar har xil shoʻrlangan suvlarda yashay oladi. Oʻtkinchi baliqlar dengizdan chuchuk suvga, chuchuk suvdan dengizga oʻtishi mumkin.
Suyakli baliqlar parrak suzgichli va nur suzgichli kenja sinflarga boʻlinadigan 33 turkum 420 oila va 20000 ga yaqin turni oʻz ichiga oladi. Oʻzbekiston suv havzalarida Suyakli baliqlarning 8 turkum, 14 oilaga mansub 48 turi tarqalgan. Suyakli baliqlarning 18 turi, jumladan 3 ta Oʻrta Osiyo endemik turi Oʻzbekiston Qizil kitobiga kiritilgan.
Suyakli baliqlar yer yuzidagi barcha suv havzalarida tarqalgan. Bu sinf umurtqali hayvonlar ichida eng ko`p (20 ming) turli hisoblanadi.
Terisida suyak, ba'zilarida ganoid va kosmoid tangachalar rivojlanadi, lekin hech qachon plakoid tangacha bo`lmaydi. Ba'zi turlarida tangacha umuman bo`lmaydi. Ichki skeleti suyakdan yoki tog`aydan tuzilgan, lekin oxirgi holatda, albatta, qoplovchi suyaklar bo`ladi. Bosh skeleti giostilik, amfistilik yoki autostilik tiplarda bo`ladi. Dum suzgich qanoti asosan gomotsyerkal, ba'zilarida getyerotsyerkal yoki difitsyerkal tiplarda bo`ladi. 5 juft jabra yoriqlari ustidan juft jabra qopqog`i bilan yopilgan. Kloakasi yo`q. Qizil o`ngachning ustki old tomonida havo pufagi joylashadi. Arterial konus ko`pchilik suyakli baliqlarda yo`qolib ketadi.
Qorin aortasining yurak qorinchasiga yaqin qismi aorta so`g`onini hosil qiladi. Jabralararo to`siq bo`lmaydi va jabra yaproqlari jabra yoylariga joylashadi. Ko`pchilik suyakli baliqlarda urug`lanish tashqi bo`ladi. Agar ba'zilarida ichki urug`lanish bo`lsa, ko`pulyativ organ qorin suzgich qanotining emas, balki anal suzgich qanotining o`zgarishidan hosil bo`ladi. Ikralari mayda va ko`pchiligi pushtdor bo`ladi.
Suyakli baliqlar yashayotgan suv havzalarining, u joydagi yashash sharoitining xilma-xilligiga qarab baliqlarning gavda shakli, harakatchanligi, suzish tezligi va oziqni tutishi juda ham farq qiladi. Suyakli baliqlar gavdasining uzunligi 1,5-2 sm dan 3-3,5 m gacha va massasi 0,5-1,5 t gacha boradi. Lekin ko`pchilik baliqlarning uzunligi 1 m dan oshmaydi.
Suyakli baliqlar sinfining sistematikasi.
Hozir yashayotgan suyakli baliqlar uchta kenja sinfga bo`linadi:
Shu'laqanotlilar kenja sinfi — Actinoptyerygii
Kaft (cho`tka) qanotlilar kenja sinfi — Crossoptyerygii
Ikki xil nafas oluvchilar kenja sinfi — Dipnoi
Shu'laqanotlilar kenja sinfi — Actinoptyerygi
Bu baliqlar gavdasining shakli xilma-xil bo`lib, yer yuzining hamma suv havzalarida tarqalgan va hozirgi baliqlarning juda ko`pchiligini o`z ichiga oladi. Bosh skeleti giostilik tipda. Jabra pardalarini tutib turadigan shu'lalar bor. Suzgich qanotlarini tashqi suyak nurlar ushlab turadi. Kenja sinfning nomi ham shundan olingan.
Shu'laqanotlilar kenja sinfi to`rtta katta turkumga bo`linadi: tog`ayli ganoidlar, suyakli ganoidlar, suyakdor baliqlar va ko`pqanotlilar.
Tog`ayli ganoidlar katta turkumi —Chondrostei
Bu katta turkum ikkita oilaga bo`linadigan bitta osetrsimonlar turkumini o`z ichiga oladi. Bular eng qadimgi va sodda tuzilgan suyakli baliqlardir. Ularning gavdasi akulalarning gavdasiga o`xshash duksimon bo`lib, boshining uchida rostrumi bor, og`iz teshigi uning` ostiga joylashgan. Tangachalari o`ziga xos bo`lib, suyak bo`rtmalardan iborat. Bu suyak bo`rtmalar gavdasi bo`ylab besh qator bo`lib o`rnashadi, ularning orasida mayda suyak tangachalar va donachalar ham bo`ladi.
Dum suzgich qanoti getyerotsyerkal tipda, dumning ustki pallasida ganoid tangachalar joylashadi. O`q skeleti sifatida biriktiruvchi to`qimali parda bilan o`ralgan xorda xizmat qiladi. Xordaning ustki va pastki yoylari bor. Bosh skeleti tog`aydan iborat, lekin miya qutisini qoplovchi suyaklar qoplab turadi. Yuragida arterial konus, ichagida spiral klapin bo`ladi.