Mavzu : Xalqaro Kapital bozori (moliyaviy bozor) va uning rivojlanish asoslari

Kurs ishining maqsadi Moliya bozorining xususiyatlarini oʻrganish va ochib berishdir.
Kurs ishining vazifasi: ushbu kurs ishining vazifasi shundan iboratki xalqaro moliya bozori, uning rivojlanish qonuniyatlari, xalqaro kapital aylanishi, haqida talabalarga bilim koʻnikma malakalarni shakllantirishdir.


1-bob. XALQARO MOLIYA VA UNING JAHON
IQTISODIYOTI RIYOJLANISHIDAGI OʻRNI
I.1 Moliya bozorining umumiy xususiyatlari
Moliya bozori (moliyaviy bozor) mukammal barcha bozorlardan: birinchidan, iqtisodiy hayotning deyarli barcha ishtirokchilari bizning davrimizda uning subʻektlariga aylangani bilan allaqachon oʻziga xosdir: tadbirkorlar, isteʻmolchilar, davlat va mahalliy hokimiyat organlari, jamoat tashkilotlari va boshqalar; ikkinchidan, unda sotiladigan obʻektlar nisbatan bir hil (ukrain grivnasi, AQSh dollari, evro, aktsiyalar, obligatsiyalar) va bu bitimlar tuzilishini tezlashtiradi va uni yanada prognozli qiladi; uchinchidan, u butun mamlakat (va xalqaro hamjamiyat) uchun amalda bir xil narxni - kredit foizlari, aktsiyalar narxi, valyuta kursi va shunga oʻxshashlarni belgilaydi; toʻrtinchidan, ajoyib kompyuter-axborot kelishuvi unga eng yuqori darajadagi raqobatbardoshlikni taʻminlaydi: hamma uchun ushbu bozorga erkin kirish va chiqish imkoniyati ochiq.
Moliya bozori va eng sezgir iqtisodiyotning umumiy holatiga (ham milliy, ham global). U iqtisodiy samaradorlik, siyosiy hayot, qonunchilikdagi yangiliklar, tabiiy va iqlim jarayonlari, epidemiya epidemiyalari, terroristik hujumlar va shunga oʻxshash narsalar bilan bogʻliq voqealarga birinchi va eng taʻsirchan hisoblanadi. Uning jamiyat va tabiat hayotidagi barcha oʻzgarishlarga favqulodda sezgirligi aynan inson ruhiyatidagi murakkabliklar bilan bogʻliq: isteʻmolchilarning intilishlari, tezda boyib ketishga intilish, shuningdek pulni tejashni amortizatsiya (inflyatsiya) dan tejashga urinish.
Moliya bozori oʻzi uchun obroʻga ega boʻldi va xavfli ... U nafaqat odamni tezda boyitibgina qolmay, balki uni buzadi, masalan, uy-joy, sotib olingan qimmatbaho narsalar va shunga oʻxshash narsalardan mahrum qiladi. U oʻz subʻektlarini qattiq tartibga soladi, ularni ayniqsa masʻuliyatli va tashabbuskor boʻlishga majbur qiladi.
Gʻarb mamlakatlarida rivojlangan Moliya bozori iqtisodiyotni rivojlantirish va modernizatsiyalashni tezlashtirish va innovatsiyalarni keng joriy etishning kuchli omiliga aylandi. "18-asr sanoat inqilobi, - taʻkidladi iqtisod nazariyasi va tarixi boʻyicha taniqli mutaxassis J. Geeks, - oʻsha davrdagi texnologik rivojlanishga asoslanmagan. Hamma narsa ilgari ixtiro qilingan, ammo ozgina ishlatilgan. Suyuq moliya bozorlari moliyaviy yoʻnaltirishni talab qiladigan yirik investitsiya loyihalarining amalga oshirilishini taʻminladi. Sanoat inqilobi moliyaviy inqilobni kutishi kerak edi. " Zamonaviy sharoitda ushbu bozor bozor tizimida asosiy bozorga aylandi, bu J.M. Keyns, ijtimoiy ishlab chiqarishni (ilgari iqtisodiyotning anʻanaviy nomi sifatida) pul iqtisodiyotiga aylantirish haqida gapirishga asos beradi. Rivojlangan moliyaviy bozorsiz bozor iqtisodiyotini toʻlaqonli yoki umuman rivojlangan deb hisoblash mumkin emas.
Moliya bozorining asosiy vositalari (moliya bozori)ular: qarzlar, ipoteka kreditlari, aktsiyalar, korporativ obligatsiyalar, markaziy va mahalliy davlat qimmatli qogʻozlari, pullar va boshqalar.
Moliya bozori tuzilishi jihatidan juda murakkab. Soddalashtirilgan shaklda Moliya bozori quyidagi asosiy boʻlinmalarni oʻz ichiga oladi:
1) pul bozori yoki kredit bozori;
2) qimmatli qogʻozlar bozori yoki fond bozori;
3) valyuta bozori;
4) oltin va boshqa qimmatbaho metallar bozori;
5) sugʻurta bozori.
Pul bozori,yoki kredit kapitali (kredit bozori)- Bu kredit operatsiyalari amalga oshiriladigan bozor (qarz vositasi sifatida pulni sotib olish va sotish).
Pul bozori, oʻz navbatida, boʻlinadi a) qisqa muddatli kredit bozori va b) uzoq muddatli kredit bozori. Ushbu bozorlar nafaqat kredit berish jihatidan, balki, eng muhimi, kredit olish maqsadi bilan farq qiladi: qisqa muddatli kreditlar bozorida har qanday tovarni sotib olish uchun, uzoq muddatli kreditlar bozorida esa kapital mahsulotlarini (real kapital yoki investitsiya mollari) sotib olish uchun olinadi. Shuning uchun uzoq muddatli kredit bozori investitsiya bozori yoki Moliya bozori deb ham yuritiladi .
Qarzda boʻlgan pulni (yoki mollarni) etkazib berish deyiladi qarz, yoki kredit. Biz taʻkidlaymizki, pul qarzi nafaqat pul, balki kreditorlar va qarz oluvchilar (qarzdorlar) oʻrtasidagi qarzga pul olish bilan bogʻliq iqtisodiy munosabatlardir.
Kredit munosabatlari uzoq vaqt oldin ibtidoiy tizimning yemirilishi va jamiyatning mulkiy tabaqalanishi davrida vujudga kelgan. Va faqat oʻsha uzoq qadimgi davrlarda ular epizodik, tartibsiz xarakterga ega edilar va faqat iqtisodiyot va almashinuv rivojlanishi bilan kredit oʻzining gullab-yashnagan davriga kelib, jamiyat iqtisodiy hayotining majburiy atributiga aylandi.
Qarzga ehtiyoji bozor iqtisodiyoti sharoitida kapitalning oʻziga xos xususiyati va takror ishlab chiqarish jarayonida uning harakat qonunlari bilan bogʻliq. Aniqrogʻi, zudlik bilan kredit olish zarurati quyidagi omillar bilan bogʻliq:
Iqtisodiy faoliyatning har xil turlarida ishlab chiqarish tsikllarining har xil davomiyligi, bu har doim mablagʻlarni investitsiya qilish va ularning toʻliq qaytarilishi oʻrtasidagi vaqt oraligʻiga olib keladi, bu orqali har bir keyingi ishlab chiqarish qarz mablagʻlarini jalb qilishi kerak;
Iqtisodiyotning koʻplab tarmoqlarida (qishloq xoʻjaligi, baliq ovlash, shakarni qayta ishlash va boshqalar) ishlab chiqarishning mavsumiyligi;
Oʻz biznesingizni boshlash, rekonstruksiya qilish, ishlab chiqarishni kengaytirish, innovatsiyalarni joriy etish, infratuzilma loyihalarini amalga oshirish, davlat byudjeti kamomadini qoplash, uy-joy, mashina sotib olish va shunga oʻxshash narsalar uchun bir martalik katta mablagʻlarga ehtiyoj;
Oʻz va qarz mablagʻlarining optimal kombinatsiyasi xarajatlarni minimallashtirish va biznes rentabelligini oshirish uchun xizmat qiladi.
Qarz mablagʻlarining asosiy manbalari zamonaviy iqtisodiyotda:
1) asosiy va aylanma mablagʻlar qiymatidan muntazam ravishda ajratmalar natijasida olingan korxonalarning vaqtincha boʻsh mablagʻlari, ular tovar va xizmatlar sotilgandan keyin sotib olish uchun toʻplanadi. vaqtida uskunalar, binolar, transport va ularni taʻmirlash; xom ashyo, materiallar, yoqilgʻi, elektr energiyasini sotib olish uchun; mehnatga haq toʻlash;
2) korxonalar, tashkilotlar, muassasalar foydasining uni ishlatilishini kutib, maʻlum vaqt ichida talab qilinadigan hajmgacha yigʻiladigan qismi;
3) kelgusi xarajatlarga moʻljallangan va tijorat banklari, sugʻurta kompaniyalari, pensiya jamgʻarmalari va boshqa shu kabi hisobvaraqlarda toʻplangan aholining mablagʻlari;
4) davlat va mahalliy (hududiy) jamoalarning soliqlar va yigʻimlar hamda tijorat faoliyatining har xil turlari orqali olingan, ular olingan paytdan boshlab foydalanishga qadar vaqtincha boʻsh mablagʻga aylanadigan pul daromadlari.
Zamonaviy iqtisodiyotda kreditning ahamiyatini deyarli baholab boʻlmaydi. Bozor iqtisodiyotida kreditning mohiyati va roli uning funktsiyalari orqali qisqacha bayon qilinadi.
Kreditning asosiy funktsiyalari:
Jamiyatning eng xilma-xil ehtiyojlari uchun vaqtincha boʻsh mablagʻlarni safarbar etadi;
Samarali (qatʻiy kredit shartlari orqali) mablagʻlarni iqtisodiyotning eng foydali yoki ustuvor yoʻnalishlari va tarmoqlariga qayta taqsimlaydi;
Muomaladagi naqd pullarni kredit pullari - banknotalar (bir vaqtning oʻzida ular muomaladan metall pullarni almashtirgan), veksellar, cheklar, kredit kartalar bilan almashtirish orqali muomaladagi xarajatlarni kamaytirishga hissa qoʻshadi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning tarqalishi tufayli tovar ayirboshlash va kapital aylanmasi sezilarli darajada tezlashdi, tadbirkorlarning daromadlari oʻsmoqda;
Kapitalning kontsentratsiyasi va markazlashuvi jarayonlarini tezlashtiradi. U faol ravishda raqobat vositasi boʻlib xizmat qiladi, firmalarning egallab olinishi va birlashishiga, yirik korporatsiyalar paydo boʻlishiga yordam beradi; U davlat tomonidan (markaziy bank orqali) mamlakatda biznes (tadbirkorlik) faoliyatini tartibga solish vositasi sifatida foydalaniladi.
Shunday qilib, kredit oʻz funktsiyalari bilan, bir tomondan kapitalning bir sohadan ikkinchisiga erkin oqimining zarurligi bilan, ikkinchidan, maʻlum tarmoqlar va korxonalarda jismoniy (real) kapital shaklida belgilanishi oʻrtasida paydo boʻladigan bozor iqtisodiyotining ziddiyatlarini hal qiladi. Moslashuvchan kredit mexanizmi orqali korxonalar, aholi va davlat doimo mavjud boʻlgan vaqtincha boʻsh mablagʻlar toʻplanib, qoʻshimcha mablagʻlarga muhtoj boʻlgan iqtisodiyotning ushbu nuqtalariga yuboriladi. Shunday qilib, kredit evaziga har bir kishi cheklangan kapitaldan qutulish va ezgu rejalarni amalga oshirish imkoniyatiga ega boʻlib, tovarlarni sotishni jadallashtirish va ishlab chiqarish hajmini koʻpaytirish orqali butun iqtisodiyot foyda koʻradi.
Umuman kapitalning mohiyati va kredit kapitalini shakllantirish manbalarini tushunish bizni kredit munosabatlari asoslarini aniq asoslashga olib keladi.
Kreditlashning asosiy tamoyillari(ular tez-tez chaqiriladi shartlar):
1) qaytish;
2) shoshilinchlik;
3) moddiy xavfsizlik;
4) toʻlov.
Kreditning manbai vaqtincha boʻsh mablagʻlar boʻlganligi sababli, ulardan qarzga sarflanadigan darajada vaqtinchalik. Shunga koʻra, qarzni toʻlash ham taʻrifni nazarda tutadi uning yetukligi. Bundan tashqari, kredit shartnomasi har doim ishonchga asoslangan boʻlishiga qaramay, yaʻni qarz beruvchining qarzni oʻz vaqtida toʻlashini kutishi, albatta, qarz beruvchining qarzdorning halolligi bilan uni ishonchli oʻynashi, oʻziga boʻlgan ishonch darajasida maʻlum kafolatlarni talab qilishi kerak. Bunday kafolat kreditning moddiy taʻminoti. Eʻtibor bering, ushbu kafolatning rasmiy sertifikati qarz oluvchining oʻzi yoki uning kafili nomidan berilishi mumkin. Va nihoyat, kapital, uning taʻrifiga koʻra, egasiga daromad keltirishi kerakligini hisobga olgan holda, qarz oluvchi kerak toʻlamoq unga berilgan kreditdan foydalanish huquqi uchun. Koʻrib turganingizdek, kreditning mavjudligi faqat uni kafolatlaydigan "oʻyin qoidalariga" boʻlgan qatʻiy ishonchga asoslangan boʻlishi mumkin. Shuning uchun uning nomi lotincha "credere" (ishonish, ishonch) dan kelib chiqqan.
Kreditdan foydalanish huquqi uchun toʻlov yoki qarz narxi deyiladi kredit foizlari. Bu aniq biroq, nazariy iqtisodchilar har bir iqtisodiy hodisa va jarayonning chuqurligini bilishga intilib, foizlarni odamlar bugungi kunda tovarlarni (resurslarni yoki tovarlarni) olish uchun toʻlashlari kerak boʻlgan narx deb izohladilar va ular etarli mablag ʻtopguncha va toʻplanguncha kutmaydilar. ushbu imtiyozlarga ega boʻlish. Qarz beruvchi nuqtai nazaridan foizlar - bu bugungi kunda uning ijtimoiy farovonligi uchun oʻz farovonligini oshirishni rad etganligi yoki, boshqacha qilib aytganda, oʻz kapitalini "yeyishdan" bosh tortgani uchun mukofotdir.
Foizlarni toʻlash qarz oluvchining foyda keltira olishiga va qancha miqdorda ishlashiga bogʻliq emas. Shu sababli, qarzni toʻlash uchun u mol-mulkining bir qismini sotishi, yangi qarz olishi yoki oʻz biznesiga boʻlgan mulk huquqining bir qismidan qarz beruvchi foydasiga voz kechishi kerak boʻlishi mumkin. Biroq, kredit munosabatlarining dolzarb va potentsial subʻektlari odatda kredit foizlari miqdoriga emas, balki faqat uning stavkasiga eʻtibor berishadi. Kredit shartnomasida foizlar mutloq darajada emas, balki nisbiy ravishda - foiz stavkasi (stavka) orqali belgilanadi. Stavka foizi yillik foizlarning foiz miqdorida ifodalangan kredit miqdoriga nisbati.
Masalan, 10000 UAH kreditidan foydalanganlik uchun 1000 UAH miqdoridagi foizlar toʻlangan boʻlsa, unda bunday bitim boʻyicha foiz stavkasi yiliga 10% (1000 UAH / 10000 UAH) ni tashkil qiladi.
Nisbatan (sifatli) koʻrsatkich sifatida foiz stavkasi (normasi) naqd pul ssudasi boʻyicha shartnomaning rentabellik darajasini (oʻlchovini) tavsiflaydi, yaʻni kreditni toʻlash bilan birga kredit miqdorining qaysi qismini toʻlash kerakligini koʻrsatadi. Foiz stavkasi bu kapitalga talab va taklifni muvozanatlashtiradigan nisbiy narxdir.
Nominal foiz stavkasi qarz oluvchilar toʻlaydigan kelishilgan stavka. Haqiqiy foiz stavkasi bu mamlakat inflyatsiya darajasiga moslashtirilgan nominal foiz stavkasi.
Haqiqiy foiz stavkasi \u003d nominal foiz stavkasi - inflyatsiya darajasi.
Masalan, nominal foiz stavkasi 15% va inflyatsiya darajasi yil 10% boʻlsa, u holda real foiz stavkasi 5% (15% - 10%) boʻladi. Bu shuni anglatadiki, inflyatsion omil orqali qarz beruvchi oʻz daromadining 10 foizini yoʻqotdi va qarz oluvchi oʻz foydasini shuncha miqdorda oshirdi.
Inflyatsiya darajasi nominal foiz stavkasidan oshib ketadigan sharoitda, qarz beruvchi aslida foydadan mahrum boʻladi va bundan tashqari, uning kredit kapitali qisman amortizatsiya qilinadi. Shu sababli, tezligini oldindan aytish qiyin boʻlgan inflyatsiyaning tezlashishi kreditorlar uchun katta xavf tugʻdiradi va pirovardida kredit kapitali bozorining "falajiga" olib keladi. Oʻrtacha, prognoz qilinayotgan inflyatsiya sharoitida kreditorlar kutilayotgan inflyatsiya darajasini hisobga olgan holda nominal stavkalarni oshirishga intilishadi.
Nominal foiz stavkalari darajasiga taʻsir qiluvchi asosiy omillar:
Bozor sharoitlari, yoki pul bozoridagi talab va taklifning nisbati (ushbu bozorning konʻyunkturasi, oʻz navbatida, iqtisodiyotning umumiy holatini aks ettiradi, masalan: biznesning rentabellik darajasi, aholining real daromadlari darajasi, kredit kapitali bozorining monopolizatsiya darajasi, kapital jalb qilishning muqobil manbalarining rivojlanish darajasi, birinchi navbatda aktsiyalarning rivojlanishi) bozor);
Kutilayotgan inflyatsiya darajasi (foiz stavkasi inflyatsiya darajasidan yuqori boʻlishi kerak);
Depozit foiz stavkasi (moliyaviy institutlar uchun depozitlar qancha qimmat boʻlsa, qarz oluvchilar uchun shuncha qimmatroq kreditlar paydo boʻladi);
Kredit muddati (Uzoq muddatli kreditlar qisqa muddatli kreditlarga qaraganda qimmatroq, chunki: 1) uzoq muddatli kredit bilan inflyatsiya tufayli qarzni qaytarmaslik va amortizatsiya hisobiga zarar etish xavfi ortadi; 2) uzoq muddatli investitsiyalar, qoida tariqasida, nisbatan yuqori rentabellikni taʻminlaydi. Biroq, vaziyat qisqa muddatli kreditlarga boʻlgan talabning keskin oʻsishi (tijorat hayajoni) sharoitida oʻzgarishi mumkin;
Kredit miqdori (boshqa narsalar teng boʻlsa, kichikroq kreditlar qimmatroq, chunki banklarning maʻmuriy va boshqaruv xarajatlari barcha qarz oluvchilarga teng taqsimlanadi);
Xavf darajasi (kreditni qaytarmaslik ehtimoli qanchalik yuqori boʻlsa, foiz stavkasi shuncha yuqori boʻladi va aksincha);
Garovning likvidligi (sifati) darajasi (garov garovi qancha kam boʻlsa, kredit shunchalik qimmat boʻladi). Markaziy bankning pul-kredit siyosati (bu tegishli vositalar bilan mamlakatda foiz stavkalarining umumiy darajasini tartibga soladi).
Foiz stavkasining tebranishlari uchun obʻektiv iqtisodiy chegaralar mavjud. Kredit tashkilotining (bankning) iqtisodiy barqarorligi va rentabelligini buzmaslik uchun u juda kichik boʻlishi mumkin emas va qarz oluvchining manfaatlariga zarar etkazmaslik uchun juda katta boʻlishi mumkin emas, chunki u uchun foizlar xarajatlarning bir qismi (mahsulot, xizmatlarning tannarxi).
Kredit olishning maqsadga muvofiqligi toʻgʻrisida qaror qabul qilgan tadbirkor kreditni ishlatishdan kutilayotgan foydani va uni olish xarajatlari bilan taqqoslashga harakat qiladi. Agar kutilgan foyda kredit (foiz) uchun toʻlovdan koʻproq boʻlib chiqsa, unda pul qarz olish mantiqan toʻgʻri keladi. Investitsiya qarorlarini qabul qilish muammosining murakkabligi pul qiymati vaqt oʻtishi bilan oʻzgarib borishi bilan bogʻliq.
Agar tomonlarning kelishuviga binoan hisoblangan foizlar har safar qaytarib olinmasa, balki depozit summasiga qoʻshilsa, u holda foizlarni hisoblash shu tarzda amalga oshiriladi. Masalan, siz bankka 1000 UAH qoʻygan boʻlsangiz. yiliga 10%, keyin yil oxirida siz 1100 UAH miqdoridagi daromadga ishonishingiz mumkin. Foizlarni kapitallashtirishni boshlaganingizda (foizlar orqali omonatingizni koʻpaytirish), ikki yil ichida sizning depozitingiz narxi allaqachon 1210 UAH boʻladi. , uch yildan soʻng - 1331 UAH.
Agar murakkab foizlar formulasi biroz oʻzgartirilgan boʻlsa, unda biz qarama-qarshi savolga javob bera olamiz: maʻlum vaqtdan keyin kerakli daromadni olish uchun bugun bankka yoki boshqa loyihaga qancha mablag ʻqoʻyish kerak? Kelajakdagi daromadning hozirgi qiymatini taxmin qilish.
Chegirma (ingliz tilidan. chegirma - diskontlash, tannarxni pasaytirish yoʻnalishida hisoblash) - bu foizlarning mavjud stavkasi boʻyicha kelajakdagi daromadlarning joriy qiymatini aniqlashga imkon beradigan protsedura.
Masalan, siz besh yil ichida 160 ming UAH turadigan yangi Volkswagen avtomobilini sotib olishga qaror qildingiz. Gap shundaki, depozitga qancha pul qoʻyish kerak, shunda bugungi 15 foizli foiz stavkasida sizning orzuingiz amalga oshadi. Diskontlash formulasiga koʻra, bu miqdor taxminan 80 ming UAH. Koʻrib turganingizdek, foiz stavkasi biz uchun kelajakdagi daromadni (yoki baʻzi bir qimmatbaho narsalarni) mavjud boʻlgan narsalarga qarab baholashga va aksincha - kelajakdagi mavjud narsalarning (daromadlarning) narxini baholashga imkon beradigan ajoyib vosita boʻlib xizmat qiladi. U matematik aniqlik bilan vaqtni oʻlchab, xuddi u bizga oʻrgatayotgandek: "Vaqt - bu pul". Uning yordami bilan kredit shaklida maʻlum bir qiymatning ekvivalent almashinuvi vaqt oraligʻi bilan taʻminlanadi.
Oʻzingiz uchun foiz stavkasi ekanligini anglab etish juda muhimdir universal har qanday biznesda kapital qoʻyilmalar samaradorligining mezonidir. Buning sababi shundaki, aynan shu stavka bizga har doim va hamma joyda kapital rentabelligining minimal darajasini koʻrsatib beradi. Bu tadbirkorlik loyihaning (echimining) rentabelligini aniqlashning pastki chegarasi. Agar hisob-kitobda sarmoyaning kutilayotgan rentabelligi kredit foizlari miqdoridan kamligini koʻrsatadigan boʻlsa, unda ushbu investitsiya opsiyasi oʻrniga shunchaki pulni bankka qoʻyib, ortiqcha qiyinchiliklarga duch kelmaslik yaxshiroqdir.
Iqtisodiy nazariya va tadbirkorlik amaliyotida "kapital" tushunchasi tez-tez va noaniq holda qoʻllaniladi. Kapital deganda fabrikalar va fabrikalar, omborlar va transport kommunikatsiyalari, uskunalar va asbob-uskunalar, xom ashyo va tayyor mahsulotlar, bilim, inson mahorati va moliyaviy aktivlar tushuniladi. "Kapital" tushunchasi turli xil obʻektlarga taalluqlidir, ularning umumiy xususiyati daromad olish qobiliyatidir. Kapital bu daromad olish uchun samarali foydalaniladigan moddiy va nomoddiy aktivlar zaxirasidir. Boshqa soʻz bilan aytganda, kapital - koʻproq iqtisodiy foyda olish maqsadida yaratilgan har qanday resurs.
Kapitalning ikkita asosiy shakli mavjud: jismoniy (moddiy) kapital va inson kapitali.
Inson kapitali - insonning taʻlim yoki amaliy tajriba orqali olgan jismoniy va aqliy qobiliyatlari; shaxsning daromad olish qobiliyatining oʻlchovi. Boshqacha qilib aytganda, inson kapitali - bu ishchi kuchining oʻziga xos turi.
Shu sababli kapital soʻzning toʻgʻri maʻnosida odatda faqat jismoniy, moddiy omillarni anglatadi.
Jismoniy kapital - kompaniya tomonidan oʻz faoliyatida foydalaniladigan uzoq muddatli mulk. Asosiy va aylanma jismoniy kapitalni ajratib koʻrsatish. Asosiy poytaxt - ishlab chiqarish jarayonida qayta-qayta ishlatiladigan va eskirganligi sababli oʻz qiymatini qismlarga boʻlib tayyor mahsulotga oʻtkazadigan ishlab chiqarish vositalari. Bunga quyidagilar kiradi: binolar, inshootlar, dastgohlar, dastgohlar, uskunalar, transport vositalari va boshqalar. Amortizatsiya - asosiy kapital qiymatining pasayishi (masalan, mashina), uni ishlatish natijasida yoki maʻlum bir vaqtdan keyin (vaqt oʻtishi bilan) sodir boʻladi. Kiyinish jismoniy va axloqiy boʻlishi mumkin. Asosiy kapital bir necha yil davomida xizmat qiladi va jismoniy yoki maʻnaviy jihatdan eskirganligi sababli (eskirgan asosiy kapitalni almashtirish jarayoniga) qoplanadi (ikkinchisi asosiy kapitalning unumdorligi uning samaradorligi arzonlashishi yoki mashina va uskunalar ishlab chiqarilishi boshlanishi bilan eski asosiy kapitaldan foydalanishni texnik va iqtisodiy jihatdan foydasiz qiladigan yangi sifat). Har yili asosiy kapital egasi oʻzining uskunalari narxining maʻlum qismini hisobdan chiqaradi (amortizatsiya ajratmalarini amalga oshiradi). Masalan, agar mashina narxi 10 000 AQSh dollarini tashkil etsa va 10 yil ishlasa, uning narxini toʻgʻri chiziq bilan olib tashlash bilan yillik amortizatsiya ajratmalari yiliga 1000 dollarni tashkil qiladi.
Aylanma mablagʻlar - ishlab chiqarish jarayonida bir marta qatnashadigan va oʻz qiymatini umuman tayyor mahsulotga oʻtkazadigan ishlab chiqarish vositalari. (Aylanma mablagʻlar - bu haqiqiy aktivlar, ularning qiymati yangi mahsulot tannarxiga toʻliq qoʻshiladi va har bir tsiklda mahsulot sotilganda tadbirkorga pul shaklida qaytariladi). Aylanma mablagʻlarga xom ashyo, materiallar, yoqilgʻi, yarim tayyor mahsulotlar va boshqalar kiradi.
Aylanma mablagʻlar bitta ishlab chiqarish tsikli davomida toʻliq isteʻmol qilinadi va uning qiymati asosiy kapitaldan farqli oʻlaroq, umuman ishlab chiqarish xarajatlariga kiritiladi, uning qiymati qismlarga boʻlinadigan xarajatlarda hisobga olinadi.
Bozorda ishlab chiqarish omillari kapitali deganda moddiy omillar, asosiy vositalar tushuniladi. Kapitalning yana bir jihati uning pul shakli bilan bogʻliq. Har qanday aktiv koʻrinishidagi kapitalning qiymati kamaytiriladigan umumiy belgi bu pul kapitali. Pul koʻrinishida ham jismoniy, ham inson kapitalining qiymati hisoblanishi kerak. Odatda ishlab chiqarish vositalarida mujassam etgan kapital deyiladi haqiqiy kapital. Naqd kapital yoki naqd kapital investitsiya manbalarini anglatadi. Oʻz-oʻzidan pul kapitali iqtisodiy resurs emas, yaʻni uni toʻgʻridan-toʻgʻri ishlab chiqarishda ishlatish mumkin emas, lekin uni ishlab chiqarish omillarini sotib olish uchun ishlatish mumkin.
Moliya bozorining oʻziga xos xususiyati shundan iboratki, firmalar jismoniy kapitalni (mashinalar, uskunalar va boshqalarni) talab qilmaydilar, balki ularni ishlatishdan olingan foydaning bir qismini berib, ushbu kapital vositalariga sarflanishi va keyin qaytarilishi mumkin boʻlgan vaqtincha boʻsh mablagʻlarni talab qiladilar. kelajak. Shu sababli kapitalga talab, naqd pulga boʻlgan talabdir. (bu nafaqat pulni, balki qarz mablagʻlariga (kredit kapitaliga) talab). Tashqi tomondan, pulga boʻlgan talab va kredit kapitaliga boʻlgan talab bir xil emas. Biznes sarmoyalash uchun qarz mablagʻlariga talab yaratadi, unga ishlab chiqarish fondlarini toʻldirish uchun maʻlum miqdordagi mablagʻ kerak (jismoniy shaklda kapital). Albatta, uy xoʻjaliklarida ham pulga talab mavjud, ammo bu talabning mohiyati turlicha, chunki u tadbirkorlik faoliyati bilan bogʻliq emas. Shu bilan birga, boshqa kapital ishlab chiqarish omillari singari jismoniy kapitalga boʻlgan talab kelib chiqadigan talab ekanligini unutmaylik, bu ishlab chiqarishda jismoniy kapital ishlatilgan tovar va xizmatlarga boʻlgan talabga bogʻliq.
Moliya bozori ishlab chiqarish omillari bozorining ajralmas qismidir. Ushbu bozorda amaldagi talab va taklif qonunlarining oʻziga xosligi har qanday kapital turiga narx belgilashga imkon beradi.
Jismoniy kapital talabga ega, chunki u samarali hisoblanadi. Moliya bozorining oʻziga xos xususiyati shundan iboratki, firmalar jismoniy kapitalni (mashinalar, uskunalar va boshqalarni) talab qilmaydilar, balki ularni ishlatishdan olingan foydaning bir qismini berib, ushbu kapital vositalariga sarflanishi va keyin qaytarilishi mumkin boʻlgan vaqtincha boʻsh mablagʻlarni talab qiladilar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kapitalga talab va kapital taʻminoti subʻektlari kimlar? Kapitalga talabning subʻekti biznes, tadbirkorlardir. Kapital taʻminoti subʻektlari uy xoʻjaliklari hisoblanadi.Kapitalga talab bu nafaqat pulni, balki investitsiya fondlariga boʻlgan talabni anglatadi. Biz ishlab chiqarish omili sifatida kapitalga boʻlgan talab haqida gapirganda, uning jismoniy shaklida (mashina, uskunalar va boshqalar) kapital olish uchun zarur boʻlgan investitsiya fondlariga boʻlgan talabni tushunamiz. Boshqacha qilib aytganda, kapitalga boʻlgan talabning shakli va ushbu talabning mazmuni oʻrtasida farqlash muhimdir. Tashqi tomondan kapitalga talab maʻlum miqdordagi pulga boʻlgan talab sifatida paydo boʻladi. Ammo pulga boʻlgan pulga boʻlgan talab va pulda kapitalga boʻlgan talab bir xil narsa emas. Biznes investitsiya fondlariga talabni qoʻyadi, yaʻni ishlab chiqarish aktivlarini sotib olish uchun maʻlum miqdordagi mablag ʻkerak boʻladi (jismoniy shaklda kapital). Uy xoʻjaliklarida (aholi) ham pulga talab mavjud, ammo bu talabning mohiyati turlicha, u tadbirkorlik faoliyati bilan bogʻliq emas.
Shu sababli kapitalga talab, naqd pulga boʻlgan talabdir. (bu nafaqat pulga, balki qarz mablagʻlariga boʻlgan talab (kredit kapitali)).
Kredit kapitali (naqd yoki qarz) - vaqtincha foydalanishga berilgan (qarz yoki qarzni chaqirish odatiy holdir) maʻlum (qarz) foizlar bilan beriladigan kapital.
Kapitalga talab grafik jihatdan salbiy qiyalikka ega egri chiziq sifatida aks ettirilishi mumkin. Talabning salbiy qiyaligi qarzga olingan kapital miqdori oshgan sari investitsiyalarning chekka mahsuldorligining pasayishi bilan bogʻliq. (Kamayib borayotgan daromad qonuni maʻnosini tushuntirish quyidagicha boʻlishi kerak: bir omil (ishchi kuchi) qoʻshimcha ravishda qoʻllaniladigan xarajatlar doimiy boshqa omil (er) miqdori bilan birlashtiriladi. Binobarin, yangi qoʻshimcha xarajatlar kamroq va kam miqdorda qoʻshimcha mahsulot ishlab chiqaradi. Masalan, sizning ofisingiz bor xizmatchilar Vaqt oʻtishi bilan xonani kattalashtirmasdan xizmatchilar sonini koʻpaytirsangiz, ular bir-birlariga xalaqit beradi va ehtimol xarajatlar daromaddan oshib ketadi).
Kredit kapitali uchun talab egri chizigʻi va kredit kapitali taklifining kesishish nuqtasi muvozanat foiz stavkasini koʻrsatadi (r 0 ). Moliya bozoridagi muvozanat bugungi tovar va xizmatlar hajmi va ularning kelajakdagi faraziy miqdori oʻrtasidagi maqbul nisbatni aks ettiradi va investitsiya qilingan kapitalning maqbul miqdorini koʻrsatadi
Kreditlash stavkasi qarz mablagʻlariga boʻlgan talab bilan toʻplangan mablagʻlarni etkazib berish bilan belgilanadi. Kredit foizlari - kapital egalariga maʻlum muddat davomida qarz mablagʻlaridan foydalanganliklari uchun toʻlanadigan narx. Kreditlash boʻyicha foizlar yil uchun foiz stavkasi (kreditlash stavkasi) yordamida ifodalanadi. Kredit berish stavkasi - pul miqdori, yiliga bitta qarzga olingan pul birligidan foydalanganlik uchun toʻlash uchun talab qilinadi. Kredit foiz stavkasi kredit foizlari shaklida olingan yillik daromadning taqdim etilgan pul kapitali (qarz) qiymatiga nisbati sifatida hisoblanadi.
Kredit berishning nominal stavkasi - inflyatsiyani hisobga olmaganda, joriy valyuta kursi boʻyicha pul birliklarida koʻrsatilgan kredit foiz stavkasi. Bu maʻlum vaqt davomida qarzga olingan valyuta birligi uchun toʻlangan pul miqdori. Nominal stavka qarz oluvchining qarz beruvchiga qaytaradigan summasi qarz shaklida olingan miqdoridan qanchalik koʻpligini koʻrsatadi.
Haqiqiy kredit stavkasi - inflyatsiya darajasiga qarab tuzilgan pul birliklarida koʻrsatilgan kreditlash stavkasi. Ushbu stavka investitsiya qarorlarini qabul qilishda asosiy hisoblanadi.
Ikkalasining farqi shundaki, real foiz stavkasi inflyatsiya darajasiga qarab tuzatiladi. Ularning orasidagi farqni aniqlash uchun misol keltiramiz.
Nominal foiz stavkasi va inflyatsiya darajasi har biri 10% boʻlsa, deylik. Agar siz 100 dollar qarz olsangiz, yiliga 110 dollar toʻlashingiz kerak. Shu bilan birga, inflyatsiya 10% boʻlganligi sababli, yil oxirida 110 dollar boʻlgan haqiqiy qiymat yoki sotib olish qobiliyati atigi 100 dollarni tashkil qiladi, agar inflyatsiya uchun tuzatilgan boʻlsa, agar ular 100 dollar qarz olsalar, yil oxirida ular toʻlaydilar $ 100. Nominal foiz stavkasi 10% boʻlsa, real foiz stavkasi nolga teng. Boshqacha qilib aytganda, inflyatsiya darajasini (10%) odatdagi foiz stavkasidan (10%) olib tashlasak, haqiqiy foiz stavkasi nolga teng ekanligini aniqlaymiz. real foiz stavkasi inflyatsiya darajasidan minus nominal stavkaga teng.
Yoki yana bir misol, nominal yillik foiz stavkasi 9%, inflyatsiya darajasi kutilayotgan yiliga 5%, real foiz stavkasi (9-5 \u003d 4%).
Bugun bir rubl bir yil ichida olinadigan rubldan qimmatroq. Nima uchun? Chunki bu pul foizlarni olishni boshlaydigan bankka joylashtirilishi mumkin. Kelajakda toʻlanadigan bitta pul birligining hozirgi qiymati odatda diskontlangan (yoki zamonaviy) qiymat deb ataladi.
Matematik jihatdan, bu murakkab foizlarga asoslangan chegirma formulasida ifodalanadi. Chegirma qanday amalga oshirilishini aniq koʻrsatish uchun quyidagi misolni koʻrib chiqing. Investor yiliga 10% stavka boʻyicha bank depozitlariga sarmoya kiritish orqali uch yil ichida 15000 dollar olishni istaydi va shu maqsadda bugun qancha pul qoʻyish kerakligini bilishni istaydi. Shuning uchun, hozirgi paytda investor uchun 11,270 dollar sarmoya yotqizish oʻta muhim boʻlib, keling, zudlik bilan buyurtma berib, bu juda yaxshi namunadir. Aslida, hamma narsa biroz boshqacha boʻladi. Xususan, soliq imtiyozlari miqdori taʻsir qiladi. Va inflyatsiya jarayonlari ham oʻzlarini his qiladi.
Moliya bozorining xususiyati shundaki, ular ishlab chiqarish omili sifatida kapitalga boʻlgan talab yoki kapitalga boʻlgan taklif toʻgʻrisida gap ketganda, ular kapital aktivlarini sotib olish uchun zarur boʻlgan investitsiya fondlarini anglatadi. Boshqacha qilib aytganda, biz kredit kapitali haqida gapiramiz. Kredit kapitali - pul egalari tomonidan tadbirkorlarga kredit sifatida beriladigan va foizlar koʻrinishida daromad keltiradigan kapital. Kredit kapitalining harakati odatda deyiladi Hamma biznes agentlari, ham qarz oluvchilar, ham kreditlar uchun mablag ajratadiganlar, iqtisodchilar Moliya bozori deb ataydigan bozorlarda faoliyat yuritadilar. Kredit kapitali bozori - kapital talab va taklif asosida vositachilar yordamida kapitalni qarz beruvchilar va qarz oluvchilar oʻrtasida qayta taqsimlanadigan moliyaviy bozorlar toʻplami. Qarz oluvchilar (qarzdorlar)), avvalambor, yangi kapital yaratish uchun qarz mablagʻlaridan foydalanadigan tadbirkor firmalardir. Qarz oluvchilar, shuningdek, uzoq muddatli mahsulotlarni sotib olish uchun mablagʻlarni qarzga oladigan individual isteʻmolchilar, hukumat esa - davlat obʻektlarini yaratishni moliyalashtirishda byudjet kamomadini qoplash uchun. Shu bilan birga, agar birinchisi kapitalga talabni pul shaklida taqdim qilsa, ikkinchisi - pulga boʻlgan talab. Uy xoʻjaliklari va davlatdan pulga boʻlgan talab tadbirkorlik faoliyati bilan bogʻliq emas. Kredit kapitaliga talab - qarz oluvchilardan istalgan foiz stavkasi boʻyicha talab mavjud boʻlgan barcha qarz mablagʻlari yigʻindisi. Qarz mablagʻlariga talab tadbirkorlik sarmoyalarining rentabelligiga bogʻliq. Kapitalga talabning predmeti bu biznesdir. Kapitalga talab grafik jihatdan salbiy qiyalikka ega egri chiziq sifatida aks ettirilishi mumkin. Kreditorlar - boʻsh mablagʻlar bilan individual isteʻmolchilar, firmalar va davlat. Kapital taklif qilish bilan, yaʻni ssuda mablagʻlarini kredit bilan berish orqali ular ushbu mablagʻlarni mustaqil ravishda ishlatishdan bosh tortadilar. Hozirgi daromadlarining bir qismini boshqalar foydalanishi uchun ajratish va buning uchun kredit foizlari sifatida kompensatsiya berish. Kredit kapitali taʻminoti - har qanday mumkin boʻlgan foiz stavkasi boʻyicha qarz beruvchilar tomonidan taqdim etilgan barcha jamgʻarmalar yigʻindisi. Kapital taʻminoti subʻektlari, birinchi navbatda, uy xoʻjaliklari. Jamgʻarma mablagʻlarini tejaydiganlar va tejashchilar sonining afzalliklari asosida kredit kapitali taʻminoti tashkil qiladi.
(Inson xulq-atvorining oʻziga xos xususiyati shundan iboratki, shaxs bugungi tovarlarni kelajak mollaridan, katta boʻlsa ham afzal koʻradi. Bu xususiyat vaqtinchalik afzallik deb ataladi). Kapital taklif egri chizigʻi ijobiy nishabga ega. Vositachilar banklar, fondlar va boshqa ixtisoslashgan moliyaviy firmalar kredit kapitali bozorida harakat qilishadi. Kredit kapitali bozorining asosiy vazifasi boʻsh turgan mablagʻlarni kredit kapitaliga aylantirishdir.
Agar biz ikkita grafikani birlashtirsak (kapitalga talab va kapital taklifi), egri chiziqlar kesishgan nuqtada Moliya bozorida muvozanat oʻrnatiladi.
Moliya bozori - tushunchasi va turlari. "Moliya bozori" toifasining tasnifi va xususiyatlari
Mikroiqtisodiyot Moliya bozorini ishlab chiqarish omili sifatida koʻrib chiqadi. Ammo kapitalni boshqa ishlab chiqarish omillaridan ajratib turadigan bir xususiyat mavjud: agar boshqa omillar qisqa muddatli boʻlsa va maʻlum bir davrda ishlatilsa, u holda haqiqiy kapital (uskunalar) koʻpincha firmaning mulki hisoblanadi. Biz ishlab chiqarish omili sifatida kapital haqida gapirganda deyarli har doim real kapitalni tushunamiz.
Shuningdek poytaxt daromad oqimini keltirib chiqaradigan qiymat yoki koʻproq mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun yaratilgan uzoq muddatli resurs sifatida aniqlanishi mumkin.
Kapital joriy isteʻmolning nisbatan qisqarishi tufayli kelgusi davrlarda isteʻmol qilish imkoniyatlarini oshiradigan tejash orqali yaratiladi. Shu munosabat bilan, tejaydigan shaxslar joriy isteʻmolni kelajak bilan taqqoslashadi.
Kapitalning asosiy shakllari mavjud: jismoniy (material) poytaxt - korxonaning ishlab chiqarish aktivlari (mashinalar, binolar, inshootlar, xom ashyo va boshqalar), inson kapitali (umumiy va maxsus bilimlar, ish qobiliyatlari, ishlab chiqarish tajribasi, malakalari va boshqalar), moliyaviy capital shu jumladan, qimmatli qogʻozlar va qarz mablagʻlari.
Roʻyxatda keltirilgan barcha kapital shakllari umumiy xususiyatga ega - manbadan hozirgi va kelasi zamonda foydalanish oʻrtasidagi oʻzaro kelishuv.
Inson kapitali ishchi kuchining alohida turi. Shuning uchun kapital soʻzning toʻgʻri maʻnosida odatda faqat jismoniy, moddiy omillarni anglatadi. Jismoniy yoki haqiqiy kapital - har xil tovarlarni ishlab chiqarishda ishtirok etadigan ishlab chiqarish resurslari zaxirasi. U oʻz navbatida paydo boʻladi asosiy binolar, inshootlar, mashinalar, uskunalar va boshqa kabi sarflanmaydigan aktivlarni oʻz ichiga olgan kapital kelishilgan har bir ishlab chiqarish tsikli uchun mablag ʻsotib olishga sarflangan kapital: xom ashyo, asosiy va yordamchi mehnat materiallari.
Asosiy kapital bir necha yil davomida xizmat qiladi va uning jismoniy yoki maʻnaviy jihatdan yomonlashishi darajasida almashtiriladi (qoplanadi). Aylanma mablagʻlar bitta ishlab chiqarish tsikli davomida toʻliq isteʻmol qilinadi va uning qiymati asosiy kapitaldan farqli oʻlaroq, umuman ishlab chiqarish xarajatlariga kiritiladi, uning qiymati qismlarga boʻlinadigan xarajatlarda hisobga olinadi.
Bugungi kunda kapitalning qiymati kelajakda qanday kapital ishlab chiqarishi mumkinligiga bogʻliq. Daromad olish uchun kapital egasi kelajakda yuqori mukofot olish umidida joriy isteʻmoldan voz kechishi kerak. Kelajakdagi daromadlar oqimi bugungi aktsiyalarni yaratishni ragʻbatlantirishi kerak. Ushbu zaxirani yaratish uchun, oʻz navbatida, tejash oqimini talab qiladi. Vaqt omili (oʻtmishni hozirgi bilan, hozirgi bilan kelajak bilan taqqoslash) kapitalni tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Kapital daromadi faqat kapital egasi uni samarali foydalanish uchun tadbirkorga topshirgan taqdirdagina hosil boʻladi (yoki oʻzi tadbirkorga aylanadi). Bundan tashqari, kapital; bir muddat qarzga berilgan boʻlsa, bosqichma-bosqich qaytishi kerak. Kapital egasiga qaytarilgan ushbu oʻsish foiz deb nomlanadi. Kredit foizlari bu kapital egasiga maʻlum vaqt ichida uning mablagʻlaridan foydalanganligi uchun toʻlanadigan narx. Tahlil odatda kapitalni faqat pul shaklida koʻrib chiqadi, bu jismoniy kapital pul bilan sotib olinishini anglatadi.
Kapitalning oʻzi mablag ʻsifatida ifodalanadi. Mablagʻlar - bu maʻlum bir vaqtdagi kapitalning miqdori. Istalgan vaqtda firma maʻlum miqdorda uskunalar va boshqa turdagi kapitalga ega. Kapitalni tahlil qilishdan maqsad mablagʻlarning qanday yaratilishi va oʻzgarishini tushunishdan iborat boʻlib, buning uchun yangi kapitalni yaratish bilan bogʻliq xarajatlarni va undan foyda olishni oʻrganish kerak.
Yangi kapital yaratish uchun nafaqat firmaning oʻz mablagʻlari, balki ulardan foydalanish uchun maʻlum foizlar olinadigan qarz mablagʻlari ham zarur.
Kredit foizlari odatda quyidagicha ifodalanadi kredit foizlarining stavkasi bu qarzga berilgan kapital boʻyicha daromadning foiz sifatida koʻrsatilgan shartnoma kapitalining kattaligiga nisbati sifatida aniqlanadi. Kreditlash foiz stavkasining yuqori chegarasi odatdagi foydadan oshib ketishi mumkin emas, chunki bu sarmoyani foydasiz qiladi; pastki - noldan yuqori boʻlishi kerak, aks holda kredit berish maʻnosizdir.
Nominal foiz stavkasi inflyatsiyani hisobga olmaganda joriy bozor foiz stavkasi. Haqiqiy stavka kutilayotgan inflyatsiya darajasidan minus nominal stavka.
Haqiqatda, foiz stavkalari koʻp, quyidagilarga bogʻliq: xavf - kreditni toʻlamaslik xavfi qanchalik baland boʻlsa, foiz stavkasi shuncha yuqori boʻladi; shoshilinchlik - odatda uzoq muddatli kreditlar yuqori foiz stavkasi bilan beriladi; kredit hajmi - boshqa barcha narsalar teng, foiz stavkasi kichikroq kredit miqdori uchun yuqori boʻladi; raqobat darajasi; soliqlar.
Mablagʻlar turli moliya bozorlarida sotiladi. Kuchli raqobatbardosh moliyaviy bozorda na qarz oluvchilar, na alohida qarz beruvchilar bozorning kredit stavkasiga taʻsir koʻrsatmaydilar. Ular mavjud narxlarni qabul qilishadi, chunki har bir alohida qarz oluvchining talabi qarz kapitalining umumiy taʻminotining ozgina qismini tashkil etadi va har bir qarz beruvchi qarz kapitaliga boʻlgan talabning faqat kichik qismini taklif qiladi. Kreditlash stavkasi jamgʻarilgan mablagʻlar taklifi va barcha qarz oluvchilarning qarz mablagʻlariga boʻlgan talabi bilan belgilanadi. Kreditlash stavkasi investitsiya qarorlariga taʻsir qiladi.
Ishlab chiqarish omili sifatida kapital bu vositadir, undan foydalanish inson mehnati samaradorligini oshirishi mumkin. Masalan, kerakli miqdordagi suvni olish uchun siz uni eng yaqin manbadan chelaklarda olib kelishingiz yoki suv taʻminoti tizimini qurishingiz va uni nasos bilan quyishingiz mumkin. Ikkinchi holda, sanitariya-tesisat va nasos kapital vazifasini bajaradi.
Uning qoʻllanilishi, ammo foydalanilmaydigan daromad manbai boʻlgan dastlabki xarajatlarni talab qiladi. Agar daromad oluvchilar ularni toʻliq isteʻmol qilmasa, balki ularning bir qismini tejab qolsa, u holda bu tejamkorlik vaqtincha foydalanish uchun yoki isteʻmol tovarlarini (isteʻmol krediti) sotib olish uchun, yoki ishlab chiqarishga (investitsiya krediti) sotib olish uchun beriladigan qarz mablagʻlarining manbaiga aylanishi mumkin. Shunday qilib, jamgʻarma ularning narxi shakllanadigan omil bozorida sotib olish va sotish obʻektiga aylanadi - ushbu mablagʻlardan foydalanish huquqi uchun toʻlov - foiz... Qarz mablagʻlariga bozor talabi - qarz mablagʻlari hajmining yigʻindisi, ular uchun barcha qarz oluvchilar tomonidan u yoki bu mumkin boʻlgan foiz stavkasi boʻyicha talab mavjud.
Har qanday bozorda boʻlgani kabi narx (foiz stavkasi) talab va taklif nisbati taʻsiri ostida rivojlanadi.
Talab, birinchidan, koʻproq isteʻmol tovarlarini sotib olishga intilish bilan, ikkinchidan, ishlab chiqaruvchilarning qoʻshimcha sarmoyalar hisobiga mahsulot ishlab chiqarishni koʻpaytirish toʻgʻrisidagi qarorlari bilan belgilanadi. Bozor foiz stavkasi qarz mablagʻlariga talab va ularning taʻminoti egri chiziqlari kesishgan nuqtada oʻrnatiladi, bunda muvozanat taʻminlanadi.
Xalqaro moliyaning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati.
Xalqaro moliya — xalqaro moliyaviy resurslar majmuini va ularning harakatlanishini ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. Xalqaro moliya munosabatlari muayyan maqsadlarni amalga oshirish uchun xalqaro darajada shakllantirilgan moliyaviy resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonidagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliya munosabatlari oʻziga xalqaro valuta munosabatlari, xalqaro kredit munosabatlari, xalqaro investitsiya munosabatlari, xalqaro savdo. munosabatlari, xalqaro soliq munosabatlari, xalqaro lizing munosabatlari, mamlakatlar toʻlov balansini boshqarish, xalqaro moliya tashkilotlari bilan aloqalar kabi munosabatlarni qamrab oladi. Globallashuv jarayoni — jahon savdosining oʻsishi, ishlab chiqarishnirig ixtisoslashuvi va kengayishi, kapitalning xalqaro oqimi rivojlanishi, xizmatlar va mahsulotlarning xalqaro harakati xalqaro moliyaning rivojlanishiga zamin yaratdi. Shuningdek, mazkur holat jahon moliya bozorlarining, xalqaro moliyaviy korporatsiyalarning yuzaga kelishiga, davlatlararo moliyaviy munosabatlarning va xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa jihatlari murakkablashuviga olib keldi. Xalqaro moliya doimiy oʻzgaruvchan xalqaro pul tizimlarining holati va rivojlanishini, alohida mamlakatlar toʻlov balansining oʻzgarishini, jahon moliya bozorlari, xalqaro moliyaviy korporatsiyalar, xalqaro bank va investitsion faoliyatni namoyon etadi. Xalqaro moliya tizimining asosiy ishtirokchilari boʻlib qu-
yidagilar hisoblanadi: banklar, transmilliy korporatsiyalar, portfel investorlar va xalqaro rasmiy qarzdorlar. Xalqaro moliyaviy operatsiyalar alohida mamlakatlarning moliya tizimiga jiddiy taʻsir koʻrsatuvchi kuch hisoblanadi. Xalqaro moliya oʻzida obyektiv asosga ega boʻlgan moliyaviy munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliyaning moddiy asosi boʻlib mamlakatlar oʻrtasida amalga oshiriladigan xalqaro moliyaviy oqimlar, jumladan, pul oqimlari — import qilingan mahsulot va xizmatlarning toʻlovlari hamda mahsulot va xizmatlar eksportidan kelgan valuta tushumlari, ushbu oqimlar xoʻjalik yurituvchi subyektlar moliyasini ifodalashi mumkin, lekin ular turli mamlakatlarga tegishli boʻladi, shu boisdan mamlakatlar oʻrtasidagi pul oqimlari harakatini namoyon etadi. Shuningdek, kredit mablagʻlari oqimi ham ikki tomonlama boʻlib hisoblanadi, bir tomondan qarzning berilishi boʻlsa, boshqa tomondan esa, uning qaytarilishi va foizlarning toʻlanishi namoyon boʻladi. Shunday qilib, mazkur oqimlar asosida moliyaviy resurslarning mamlakatlar oʻrtasidagi harakati yuzaga keladi. Ularning taqsimlanishi bir tomondan valuta kurslari asosida, ikkinchi tomondan esa, bojxona tariflari asosida boshqariladi. Moliyaviy resurslar xalqaro moliya tashkilotlari va institutlari faoliyati jarayonida shakllanadi va foydalaniladi. Mazkur institutlar va tashkilotlar davlatlararo tuzilmaga ega boʻlib muayyan funksiyalarni bajaradi. Ularning moliyaviy taʻminoti umumlashgan (masalan, BMT budjeti) yoki maqsadli (aniq dasturlar va tadbirlar uchun moʻljallangan) fondlar orqali amalga oshiriladi. Moliyaviy resurslarning muayyan qismini xalqaro darajada markazlashuvi jahon xoʻjaligi ehtiyojlarini taʻminlaydi, bunday resurslarni shakllantirishning iqtisodiy shart-sharoitlari boʻlib, iqtisodiy integratsiyaning kuchayishi, turli sohalardagi xalqaro loyiha va dasturlarni amalga oshirishda mamlakatlarning ishtiroki, kredit va savdo munosabatlarini rivojlanishi hisoblanadi. Shunday qilib, xalqaro moliya bu jahon moliya bozoriva xalqaro institutlar tomonidan shakllanishi, taqsimlanishi va ishlatilishini oʻz ichiga olgan moliyaviy resurslar harakati asosida hosil boʻlgan munosabatlar tuzilmasi boʻyicha murakkab tizimdir. Mamlakat davlat moliyasining xususiyatlari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: bitta mamlakat hududidan chiqmaydi; xorijiy subyektlarni jalb qilmaydi; milliy qonunchilik asosida amalga oshiriladi; mamlakat ichida amalga oshiradigan hisob-kitoblarni oʻzida ifodalaydi. Xalqaro moliya esa turli xildagi jihatlarni oʻrganadi. Bularga: iqtisodiy kategoriya sifatida moliyaviy resurslarning fondlari boʻlib, xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish asosida tashkil etilgan hamda xalqaro ahamiyatga ega boʻlgan umumiy ehtiyojlarni qondirish va jahon darajasida ijtimoiy takror ishlab chiqarishning rentabelligini va uzluksizligini taʻminlash uchun foydalaniladi; institutsional jihatdan bu banklar, valuta va fond birjalari, xalqaro moliya institutlari, mintaqaviy moliya-kredit tashkilotlari, xalqaro va mintaqaviy iqtisodiy tashkilotlar va birlashmalar majmui boʻlib, ular orqali jahon moliyaviy oqimlarining harakati amalga oshiriladi; iqtisodiy munosabat sifatida bu, jahon bozorida kapital, xizmatlar, tovarlar harakati vaqtida milliy mahsulotlarning qayta taqsimlanishi jarayonida yuzaga keluvchi pul koʻrinishidagi munosabat. Davlatlararo va transmilliy moliya-kredit munosabatlarini oʻz ichiga oladi va ularda xorijiy elementlar ishtirokini ifodalaydi. Xalqaro moliyaning asosiy funksiyalariga quyidagilar kiradi: taqsimlash funksiyasi; nazorat funksiyasi; takror ishlab chiqarish jarayoniga moliya yordamida xalqaro valuta-kredit va moliya tashkilotlarining aralashuvi bilan bogʻliq tartibga solish funksiyasi;barqarorlashtirish funksiyasi.
Mazkur funksiya jahon xoʻjaligi tizimida iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar uchun barqaror sharoitni yaratishda namoyon boʻladi. Xalqaro moliya munosabatlari shakllanishi va rivojlanishining asosiy omillari quyidagilardan iborat:
1. Jahon bozorlarining vujudga kelishi, ayniqsa tovar bozorlari.
2. Xalqaro mehnat taqsimoti.
3. Iqtisodiy aloqalarning baynalminallashuvi va globallashuvi.
4. Iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda integratsiya jarayonlarining kuchayishi.
5.Ilmiy-texnika taraqqiyoti.
6. Xalqaro moliya munosabatlarining koʻp tomonlama tartibga solish tizimini takomillashtirilishi.
7. Jahon iqtisodiyotida global muammolarning keskinlashuvi.
Xalqaro moliya jahon xoʻjaligining aniqlovchi tizimlaridan biri hisoblanib, milliy va jahon iqtisodiyotiga aniqlovchi taʻsir koʻrsatadi. Xalqaro moliya yaxlit tizim sifatida faoliyat koʻrsatadi va uning elementlariga quyidagilar kiradi: 8.Jahon valuta tizimi - milliy va zaxira valutalar, xalqaro jamoaviy valutalar, oʻzaro konvertirlash shartlari, valuta pariteti, valuta kursi, valuta kurslarini tartibga solishning milliy va xalqaro mexanizmlaridan tashkil topgan; Xalqaro hisob-kitoblar - moliyaviy instrumentlar, ishlab chiqarish omillari, tovarlar harakati, shuningdek, xalqaro hisobkitoblar bilan bogʻliq barcha operatsiyalarni aks ettiruvchi toʻlov balansiga xizmat qiladi; Jahon moliya bozorlari va muayyan moliyaviy instrumentlar savdosi mexanizmlari - valuta, kredit, qimmatli qogʻozlar; Xalqaro soliqqa tortish - pul mablagiari fondlarini shakllantirish metodi sifatida; TMKlarning xalqaro moliyaviy menejmenti, bunda transmilliy moliyalashtirish, risklarni boshqarish, xalqaro investitsiyalash jarayoni asosiy oʻringa chiqadi.