Mavzu-13. Nurlanishni kvant nazariyasi. Issiqlik nurlanishining xarakteristikasi. Absolyut qora jism. Kulrang jism. Kirxgof qonuni. Stefan -bolsman qonuni. Vin siljish qonuni. Yorug‘likning kvant nazariyasi

Kompton effekti
Yoruglik fotonlari elektronlar va nuklonlarga tushganda sochiladi. Sochilish natijasida fotonlarning chastotalari chastotalari (yoki tulkin uzunliklari) uzgaradi. Bu xodisani A. Kompton 1923 yilda kuzatgan. Xuddi shu kabi sochilish boshka zarrachalarda masalan, protonlarda xam ruy berishi mumkin. Kompton effektining fizika fanidagi axamiyati katta, chunki yoruglik fotonlarini boshka zarrachalar bilan xuddi elastik sharlar tuknashganidek uzaro ta’sir kilishini kursatadi. Bu effekt (6.1-rasm) ga energiya va impulsning saklanish konunlarini tadbik etish mumkin, chunki yoruglikning elektron bilan uzaro ta’sir etib, sochilishi foton va elektron orasidagi “bilyard uyiniga”takkoslash mumkin. Energiyaning saklanish konuniga asosan:
h+m₀c²=h+mc² ( 17)
Elektronning tuknashuvdan keyingi tezligi katta bulsa, uning massasi
(18)
ekanini xisobga olib (7) formulani kuyidagicha yozamiz:
(19)
Bunda va tushuvchi va sochiluvchi fotonlar energiyasi, m₀c² — elektronning tinch xolatdagi energiyasi, foton ta’siridan keyingi elektron energiyasi.
Kompton effektida tulkin uzunligi uzgarishi foton sochilish burchagi  ga boglik.
(20)
Yoruglik bosimi xakidagi goyani Kepler aytgan bulib, u kometalar dumlari shakliga usha bosim sabab buladi deb bilgan. Yoruglik bosimi xakidagi goya Nyutonning zarralar okib chikishi (ya’ni korpuskulyar) nazariyasidan xam kelib chikadi, bu nazariyaga asosan, yoruglik zarralari uzlarini kaytarayotgan yoki yutayotgan jismlarga urilganda impulslarning bir kismini ularga berishi, ya’ni bosim xosil kilishi kerak.
Umuman olganda, elektromagnit tulkinlarning biror yuzaga tushib mexanik ta’sir kursatishga yoruglik bosimi deyiladi. Yoruglik elektromagnit nazariyasiga asosan yoruglik bosimining xosil bulishi yoruglik elektr va magnit vektorlari bilan jismdagi elektronlar orasidagi uzaro ta’siri orkali tushuntiriladi. Agar jismni ma’lum yuziga normal tushayotgan elektromagnit tulkinlar energiyasini W, yoruglikni kaytish koeffitsiyentini R deb belgilasak shu yuzaga berilgan yoruglik bosimi :
(21)
bunda: s- yoruglikni vakuumdagi tezligi,- elektromagnit nurlanishini xajmiy zichligi.
- absolyut kora jism uchun yoruglik bosimi (R=1)
Yoruglikni kvant nazariyasiga asosan jismlar sirtiga bulgan yoruglik bosimi yoruglik impulsini jismni atom va molekulalarga berilishi bilan tushuntiriladi. Jism sirtiga W energiya beruvchi (1sm² yuzga 1 s vakt ichida) yoruglik xolatlari okimi bulsin va xar kaysi foton impulsi jismga h/c impuls beradi, agar foton kaytsa, jism impuls oladi.
Yoruglik bosimini 1800 yillarda ulug rus olimi P. N. Lebedev tajribada ulchadi. Kometalar kuyoshga yakinlashganda ular dumlarini xosil bulishi shu kometalarga bulgan yoruglik bosimi bilan tushuntiriladi. Lekin xozirgi vaktda kometalar dumlarini xosil bulishiga yoruglik bosimi emas, balki kuyoshdan chikayotgan protonlar “okimi” sababchi bulsa kerak, degan taxminiy muloxazalar bor.