Мавзу 19. Ялпи ички маҳсулот ва аҳоли турмуш даражаси статистикаси режа

Пировард фойдаланиш усулида ялпи ички маҳсулотни аниқлаш учун истеъмол ва жамғармалар фондларига експорт ва импорт орасидаги қолдиқ қўшилади (ёки айирилади):

ЯИМ = ПИ + ЯЖ + ЕИ
Бу ерда:
ПИ – пировард истеъмол (истеъмол қилинган маҳсулотлар ва хизматлар);
ЯЖ – ялпи жамғарма;
ЕИ – маҳсулотлар ва хизматлар экспорти ва импортининг қолдиғи.
ЯИМ динамикасининг ўзгаришини статистик таҳлил қилиш учун қуйидаги уч хил индексдан фойдаланилади:

• 
  ЯИМ динамикаси индекси:
  
• 
  ЯИМ физик ажми индекси:
  
• 
  ЯИМ баоси индекси:
  

19.2. Аҳолининг турмуш даражаси кўрсаткичлари.
Турмуш даражаси ижтимоий категорияларнинг муҳимларидан бири бўлиб, уни тор ва кенг маънода тушуниш мумкин. Тор маънодаги турмуш даражаси – бу аҳолининг моддий бойликлар ва хизматларни истеъмол қилишдаги эришилган даражаси. Кенг маънода эса жамиятнинг яшаши учун яратилган ижтимоий-иқтисодий шароитлар мажмуасини ўз ичига олади.
Аҳоли турмуш даражаси категорияси иқтисодий адабиётларда ҳар хил талқин қилинади ва уни акс эттирувчи кўрсаткичлар тизими ҳам турли хил кўринишга эга бўлиб, уларни уч гуруҳга ажратиш мумкин: даромадлар, истеъмол ва яшаш шароитлари. Шу кўрсаткичларнинг барчаси бутун аҳоли миқёсида ва аҳолининг жонбошига нисбатан ҳисобланади.
Аҳолининг пул даромадлари ҳажми, таркиби, улардан фойдаланиш йўналишлари ва аҳолининг айрим гуруҳлари орасида тақсимланиши ҳақидаги ва бошқа маълумотлар асосида аҳоли турмуш даражасини асосий ижтимоий-иқтисодий индикаторлари тузилади.
Ижтимоий-қтисодий индикаторлар ўртача ва медиан кўрсаткичларда ўзгариш даражаси, учрашиш тезлиги, тўплаш, дифферентсиялаш ва сотиб олиш қобилияти кабиларда ифодаланади. Ижтимоий-иқтисодий индикаторларни ҳисоблаш макроиқтисодий кўрсаткичларни тузишга қўйилган талабларга асосан, лекин ижтимоий кўрсаткичларнинг ўзига хос хусусиятларини эътиборга олган ҳолда амалга оширилади.
Турмуш даражасини уч хил йўналишда ўрганиш мумкин:

• 
  барча аҳолига нисбатан;
  
• 
  унинг ижтимоий гуруҳларига нисбатан;
  
• 
  Ҳар хил даромадга эга бўлган уй хўжаликларига нисбатан.
  

Россия Федерацияси иқтисодиёт вазирлиги қошидаги «иқтисодий конъюнктура ва башоратлаш маркази» томонидан 1992 йилда ишлаб чиқилган «Бозор иқтисодиёти шароитида Аҳоли турмуш даражасини ифодаловчи асосий кўрсаткичлар тизими» замонавий талабларга жавоб беради ва анча тўлиқ ишланган. Унинг 7 бўлимида 39 та кўрсаткичкелтирилган:

1. 
   Жамловчи кўрсаткичлар.
   
2. 
   Аҳоли даромадлари.
   
3. 
   Аҳоли харажатлари ва истеъмоли.
   
4. 
   Аҳолининг пул жамғармалари.
   
5. 
   Йиғилган мулк ва тураржой.
   
6. 
   Аҳолининг ижтимоий табақаланиши.
   
7. 
   Аҳолининг кам таъминланган қатлами.
   

Аҳоли турмуш даражасини ифодаловчи кўрсаткичлар тизимининг охирги варианти БМТ томонидан 1978 йилда тадим етилган.

1. 
   Туғилиш, вафот етиш ва боша Аҳолини характерлайдиган кўрсаткичлар.
   
2. 
   Турмушнинг санитария-гигиена шароитлари.
   
3. 
   Ози-оват маҳсулотларини истеъмол илиш.
   
4. 
   Турар жой шароитлари.
   
5. 
   Таълим ва санъат.
   
6. 
   Меҳнат шароити ва бандлилик.
   
7. 
   Аҳолининг даромадлари ва харажатлари.
   
8. 
   Яшаш қиймати ва истеъмол баҳолари.
   
9. 
   Транспорт воситалари.
   
10. 
    Дам олишни ташкил етиш.
    
11. 
    Ижтимоий таъминот.
    
12. 
    Инсоннинг еркинлиги.
    

Турмуш даражасини ифодаловчи кўрсаткичларни шартли равишда ўлчов турларига араб қуйидаги гуруларга ажратиш мумкин:
а) синтетик қиймат кўрсаткичлари (ЯИМ, истеъмол фонди, Аҳолининг жами даромадлари ва .к.);
б) физик кўрсаткичлар, яъни материал бойликларни истеъмоли ҳажмини ифодаловчи кўрсаткичлар (шахсий мулк билан таъминланиш даражаси, озиқ-овқат маҳсулотлар истеъмоли, Ташилган йўловчилар сони ва .к.);
с) бойликлар тақсимоти ва таркиби нисбатларини ифодаловчи нисбий кўрсаткичлар (Аҳолининг даромадлар гурулари бўйича тасимоти, даромадлар ва истеъмолни йиғувчи ва келиштирувчи кўрсаткичлар ва .к.).
Турмуш даражасини ифодаловчи кўрсаткичлар тизимига бевосита истеъмол кўрсаткичлари билан бирга истеъмол имкониятини ифодаловчи кўрсаткичлар ҳам киради. Уларга, масалан, истеъмол фонди ёки даромад даражаси кўрсаткичларини киритиш мумкин.
«Турмуш даражасини» ифодаловчи кўрсаткичлар тизими кўп бўлганлиги сабабли озирги ватда атор жамловчи кўрсаткичлар ҳам қўлланилади ва улардан бири инсон имкониятларини ривожланиш индекси (инсон салоиятини ривожланиш индекси)дир. Бу кўрсаткич инсонларнинг моддий ва маънавий истакларини қондириш имкониятларини ўлчаш учун, шунингдек, айрим мамлакатлар ва умуман, инсониятнинг ижтимоий ривожланиши устидан назорат олиб бориш учун хизмат қилади.
Инсон ривожланиш индекси (Ж_и.р.) учта омилнинг таъсирини ҳисобга олади:
1) умр узунлиги;
2) таълим олиш даражаси;
3) жон бошига ишлаб чиқарилган ЯИМ ҳажми.
Ввиду отсутствия единого обобщающего показателя, характеризующего уровень жизни населения, для его анализа рассчитывается целый ряд статистических показателей, отражающих различные стороны данной категории и сгруппированных в следующие основные блоки:

• 
  показатели доходов населения;
  
• 
  показатели расходов и потребления населением материальных благ и услуг;
  
• 
  сбережение;
  
• 
  показатели накопленного имущества и обеспеченности населения жильем;
  
• 
  показатели дифференциации доходов населения, уровня и границ бедности;
  
• 
  социально-демографические характеристики;
  
• 
  обобщающие оценки уровня жизни населения.
  

Для качественной характеристики условий жизни населения необходимо использовать показатели социальной статистики, дающие представление о качестве жизни. К их числу относятся основные показатели демографической статистики, состояния и охраны здоровья, качества и структуры потребляемых продуктов питания, уровня грамотности и состояния сферы образования и культуры, комфортабельности жилья и др⁴.

19.3. Аҳоли даромадларининг шаклланиши ва унинг таркиби.

Аҳолининг турмуш даражаси кўп жиҳатдан уларнинг олаётган даромад­ларига боғлиқ бўлиб, шахсий эҳтиёжларни қондирилиш даражасини ифодалайди.