Mavzu 3 : Davlat Farmakopeyasi va uning tuzilishi

2.Davlat farmakopeyasining tuzilishi va undagi jadvallardan foydalanish.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat farmakopeyasining birinchi tomi, birinchi jildi 5 ta bobdan, 40 ta bo‘limlardan va 1200 ga yaqin sahifalardan iborat o‘zbek tilida va aynan shunga mos ravishda rus tilida ishlab chiqilgan monografiyalar matnlaridan tashkil topgan.
Davlat farmakopeyasining birinchi jildi umumiy tahlil usullari, shu jumladan, fizikaviy, kimyoviy, fizik-kimyoviy, biologik, farmakognostik, farmatsevtik-texnologik, immunobiologik va boshqa tadqiqot usullarini, tadqiqotlarda qo‘llaniladigan asbob-uskunalar, reaktivlar, maxsus eritmalar kabilarni o‘z ichiga olgan. Bu jildga dori shakllari, immunobiologik, radiofarmatsevtik dori vositalari haqidagi umumiy farmakopeya maqolalari va ularga tegishli maʼlumotlar ham kiritilgan.

Yuqorida ko‘rsatilgan buyruqqa binoanO‘zbekiston Respublikasi Davlat farmakopeyasi tahririyatiga Davlat farmakopeyasini ishlab chiqish, nashrga (qayta nashrga) tayyorlash, unga alohida o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish ishlarini tashkillashtirishni davom ettira borib, 2021 yilning 31 dekabrigacha Davlat Farmakopeyasining ikkinchi jildini va 2022 yilning 31-dekabrigacha Davlat farmakopeyasining uchini jildini tasdiqlash uchun taqdim etish vazifasi belgilangan. Davlat farmakopeyasining ikkinchi tomiga dori shakllari va dori substansiyalarining xususiy farmakopeya maqolalari, keyinchalik nashrga tayyorlanadigan uchinchi tomga esa dorivor o‘simlik xom-ashyolari, dorivor o‘simliklardan tayyorlangan preparatlar, shuningdek, immunologik, biologik va radiofarmatsevtik preparatlarni xususiy farmakopeya maqolalarini kiritish ko‘zda tutilgan.

Bundan tashqari, Davlat farmakopeyasi tahririyatiga Yevropa farmakopeyasi 10 nashrini bosqichma-bosqich chop etilish jarayonida, unga kiritib borilayotgan o‘zgartirish va to‘ldirishlarga asosan, shuningdek, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi farmakopeyasining bosqichma-bosqich tasdiqlanib borayotgan umumiy va xususiy farmakopeya maqolalari matnlarini respublika ichki sharoitlarini hisobga olgan holda tahlil qilib borish va tahlil natijalariga asosan O‘zbekiston Respublikasi Davlat farmakopeyasi matnlariga muntazam ravishda tegishli to‘ldirishlar, o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritib borish vazifalari ham yuklatilgandir.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat farmakopeyasining birinchi nashri birinchi jildiga kiritilgan umumiy farmakopeya maqolalari (monografiyalar) www.uzpharmagency.uz va www.uzpharm-control.uz veb-saytlariga joylashtirish yo‘li bilan unga aloqador bo‘lgan tashkilot va muassasalar eʼtiboriga yetkaziladi va o‘zbek (davlat) va rus tillarida nashr etishga tayyorlangan O‘zbekiston Respublikasi Davlat farmakopeyasining birinchi nashri birinchi jildi 500 nusxada yuqori sifatli poligrafiya darajasida kitob ko‘rinishida chop etiladi.

Shuningdek, mahalliy dori vositalarini yaratish borasida ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshiruvchi tashkilot va muassasalar, dori vositalari va tibbiy buyumlarni ishlab chiqaruvchi va ularni sifatini nazorat qiluvchi tashkilot va muassasalarni mutasaddi xodimlari uchun maxsus seminarlar tashkil etiladi.

Farmakopeya Davlat Farmakopeyasi dorivor moddalar sifatini bclgilovchi majburiy umumdavlat standartlari va ko'rsatmalarining yig‘indisini o‘z ichiga oladi. Davlat Farmakopeyasi (DF) Sovet Ittifoqining dori va dorivor moddalarga aloqasi bo‘Igan hamma tashkilotlari uchun qonuniy xarakterga ega. DFning ko'rsatmalari harcha tibbiyot muassasalari uchun majburiydir. Dorilar tayyorlash, sifatini aniqlash, saqlash va berishda Davlat Farmakopeyasi asosiy qo'llanma hisoblanadi. «Farmakopeya» grekcha ikkita so‘zdan tashkil topgan: Pharmakon - dori yoki zahar, poeio - tayyorlash. Farmakopeya — eng ko‘p ahamiyatga ega bo'lgan dorivor moddalar va ayrim dori turlarini tayyorlash qoidalarini o‘z ichiga oladi. Birinchi rus Farmakopeyasi, boshqa davlatlardagi kabi, Rossiyada ham lotin tilida bosilib chiqqan. Keyinchalik bir necha marta Harbiy Farmakopeya nashr etilgan (1 nashri 1765-yilda).
Hozirgi vaqtda deyarli hamma mamlakatlarniDg o‘z Farmakopcyasi bor. Har bir Davlat Farmakopeyasi mazkur davlatning farmatsiya va tibbiyot yutuqlarini aks ettiradi. Rossiyada Farmakopeyaning 1 nashri 1866-yiIda, II nashri 1871-yilda, III nashri 1880-yilda, IV nashri 1891-yilda, V nashri 1902-yilda, VI nashri 1910-yilda nashr etilgan. Yuqorida ko'rsatilgan Farmakopeyalarni tuzishda rus olimlardan akad. N.K. Karpinskiy, I.I. Lcpexin, rus fitotcrapiya va tibbiyot botanikasining asoschisi N.M. Maksimovich-Ambodik, akad. V.M. Severgin, prof, Yu.K. Trapp, V.A. Tixomirovlar faol ishtirok etishgan. 1925-yilda Sovet Ittifoqining birinchi Farmakopeyasi «Davlat Farmakopeyasi» nomi bilan vujudga keldi.

Ilgarigi izchillikni saqlab qolish maqsadida bunga VII tartib soni berildi. Bu Farmakopeya 1929, 1934, 1937-yillarda qayta nashr qilindi (keyingi nashrlariga qisman o'zgartirishlar kiritildi). 1946-yilda VIII Davlat Farmakopeyasi bosib chiqarildi, 1952-yilda esa qayta nashr qilindi va xuddi shu yili VIII Davlat Farmakopcyasining I qo‘shimchasi nashr etildi. 1961-yilda Davlat Farmakopeyasining IX nashri 1968-yilda csa X nashri bunyodga keldi va u 1969-yilning 1 iyulidan kuchga kirdi. X Davlat Farmakopeyasining chiqarilishi ilg'or sovet fani va texnikasining yangi dorivor moddalarni topish, xomashyolarni, dorivor moddalar va dorilarni o‘rganish, sintcz qilish, ularni tayyorlash usullarni takomillashtirish, ularga bo'lgan talabchanlikni oshishi preparatlarni kontrol qilishda yangi metodlarning ishlab chiqarilishi yoMida olib borilgan ishlarni yorqin namoyishidir. DFning X nashrini ishlashda farmokopeya komitetining raisi, tibbiyot fanlari akademiyasining muxbir azosi, prof. M.D. Mashkovskiy, professorlardan A.F. Gammerman, PL. Senov, V.V. Vasilyeva, G.Ya. Rozcnberg, O.G. Andjaparise, fan doktori A.E Tebyakina, katta ilmiy xodim M.E. Shub fan kandidatlari V.S. Lctina, A.I. Briskin va V.A. Zasosovlarni faol ishtirokchilar qatorida ko‘rsatish mumkin Pirovardida shuni aytish kcrakki, DF farmatsiyaning hamma sohalari uchun, jumladan dori turlari texnologiyasi uchun ham juda katta ahamiyatga cga. Bunday zarur qo'llanma har bir dorixona farmatscvtida laboratoriya va zavodlarda, albatta bo‘lishi zarur. DFga kirgan barcha dori moddalar, preparatlar va boshqa tayyor dori turlari ofitsina (lotincha officina - dorixona) deb yuritiladi. Farmakopeyaga kiritilmagan dori moddalar esa offitsinal bo’magan dori moddalar deb yuritilib, ularni tartibga solish boshqa hujjatlar, ko‘rsatma, qo'llanmalar orqali olib boriladi.

X Davlat Farmakopeyasidan foydalanishda quyidagi asosiy qoida va qo’llanmalarga rioya qilish kerak.

1. Harorat Selsiy gradusi bo‘yicha ko'rsatilgan. 2. «Sovuq», «salqin» deb ko'rsatilgan bo‘lsa 12-15° Cni, «iliq» deyilsa 40-50° Cni, «issiq» deyilsa 80-90“ Cni tushunish kerak. Uy harorati deb 18-20° C tushuniladi. 3. Suv hammomi harorati deb 98-100° C tushuniladi. 4. «Chast» (qism) deb ko‘rsatilgan bo'lsa, miqdoriy qismni tushunish kerak. 5. Eritmalarni tayyorlash uchun erituvchi ko'rsatilmagan bo'lsa, suvli eritmalar ko'zda tutiladi. 6. «Suv» dcb ko'rsatilgan bo'lib, boshqa hech qanday ko‘rsatma bo'Imasa, distillangan suv ishlatish lozim. 7. «Spirt» deb ko'rsatilgan bo‘lsa, etil spirtini tushunish va protsenti ko'rsatilmagan bo’lsa, 90% li spirtni ishlatish kerak (hajmiy protsentdan).

8. Eritmalarning konsentratsiyalarini ifodalashda 1:10, 1:2 va hokazo nisbatlarni 1 qism modda ko'rsatilgan hajmdagi eritmaning tarkibida deb tushunish kerak. Masalan, 1:10 deyilsa, I g modda eritilib, 10 ml gacha erituvchi qo'shilgan bo’lishi zarur. 9. Preparatlarning spirtini aniqlash kerakligi yozilgan boMsa, spirtni hajmiy protsentda tushunish lozim. 10. Eritmalarni analiz qilishda ularning protsenti ko'rsatilmagan bo’lsa, miqdor - hajmiy protsent, deb bilish kerak. 11. Kislotali yoki ishqorli muhitni aniqashda indikator ko'rsatilmasa, lakmusda foydalaniladi 12. Tortib olishda aniq miqdor deyilgan bo'lmasa, moddalarni 0,01 g aniqlikgacha, agar aniq miqdor deyilsa, 0,0002 aniqlikgacha analitik tarozida tortish kerak. 13. Doimiy og'irlik deyilsa, keyingi har ikki tortishdagi farq 0,0005 g dan oshmasligi lozim. 14. Preparatlarning hidi upakovkalardan yangi ochilgan 1-2 g preparatni botiq shishachaga bir tekis solib 2 daqiqadan so’ng 4-6 sm masofadan hidlash yo’i bilan aniqlanadi.
officina - dorixona) deb yuritiladi. Farmakopeyaga kiritilmagan dori moddalar esa offitsinal bo’lmagan dori moddalar deb yuritilib, ularni tartibga solish boshqa hujjatlar, ko‘rsatma, qo'llanmalar orqali olib boriladi. X Davlat Farmakopeyasidan foydalanishda quyidagi asosiy qoida va qoMlanmalarga rioya qilish kerak.

1. Harorat Selsiy gradusi bo‘yicha ko'rsatilgan. 2. «Sovuq», «salqin» deb ko'rsatilgan bo‘lsa 12-15° Cni, «iliq» deyilsa 40-50° Cni, «issiq» deyilsa 80-90“ Cni tushunish kerak. Uy harorati deb 18-20° C tushuniladi. 3. Suv hammomi harorati deb 98-100° C tushuniladi. 4. «Chast» (qism) deb ko‘rsatilgan bo'lsa, miqdoriy qismni tushunish kerak. 5. Eritmalarni tayyorlash uchun erituvchi ko'rsatilmagan bo'lsa, suvli eritmalar ko'zda tutiladi. 6. «Suv» dcb ko'rsatilgan bo'lib, boshqa hech qanday ko‘rsatma bo'Imasa, distillangan suv ishlatish lozim.

7. «Spirt» deb ko'rsatilgan bo‘lsa, etil spirtini tushunish va protsenti ko'rsatilmagan boMsa, 90% li spirtni ishlatish kerak (hajmiy protsentdan). 8. Eritmalarning konsentratsiyalarini ifodalashda 1:10, 1:2 va hokazo nisbatlarni 1 qism modda ko'rsatilgan hajmdagi eritmaning tarkibida deb tushunish kerak. Masalan, 1:10 deyilsa, I g modda eritilib, 10 ml gacha erituvchi qo'shilgan boMishi zarur. 9. Preparatlarning spirtini aniqlash kerakligi yozilgan boMsa, spirtni hajmiy protsentda tushunish lozim. 10. Eritmalarni analiz qilishda ularning protsenti ko'rsatilmagan bo’lsa, miqdor - hajmiy protsent, deb bilish kerak. 11. Kislotali yoki ishqorli muhitni aniqashda indikator ko'rsatilmasa, lakmusda foydalaniladi 12. Tortib olishda aniq miqdor deyilgan bo'lmasa, moddalarni 0,01 g aniqlikgacha, agar aniq miqdor deyilsa, 0,0002 aniqlikgacha analitik tarozida tortish kerak.
13. Doimiy og'irlik deyilsa, keyingi har ikki tortishdagi farq 0,0005 g dan oshmasligi lozim. 14. Preparatlarning hidi upakovkalardan yangi ochilgan 1-2 g preparatni botiq shishachaga bir tekis solib 2 daqiqadan so’ng 4-6 sm masofadan hidlash yoMi bilan aniqlanadi. moylarini aniqlash, preparatlarni maydaiash va elash, steriiizatsiya qilish usullari keltirilgan. Davlat Farmakopeyasining II qismiga birinchi marta bakterial preparatlarni analiz qilish usuli, vaksina, zardob va anatoksinlarni kontrol qilishda kimyoviy metodlar, biologik tekshirish natijalarining statistik analizi degan umumiy maqola kiritildi.

Davlat Farmakopeyasining ilova qismi ham ancha kcngaytirilgan bo‘lib, unga quyidagilar kiradi: atom og'irligi, ayrim suyuq preparatlarning 1 g va I ml dagi tomchilar soni jadvali, natriy xlorid bo'yicha moddalarning izotonik ekvivalent jadvali, kislotalar, ishqorlar, ammiak va glitserin suvli eritmalarining zichlik jadvali, spirtni suyultirish - alkogolemmetriya jadvallari, turli erituvchilarning pKi, kislotalarning turli erituvchilardagi asoslarning turli erituvchilardagi pKa darajasi, suvning absolut qovushqoqligi, zaharli va kuchli ta'sir qiluvchi dori moddalarning kattalar va bolalar uchun yuqori bir martalik va sutkalik dozalari, hayvonlarda kcng qo'llaniladigan dori moddalarning tuzatilgan va qayta koVib chiqilgan bir martalik dozalar jadvallari. X DFning I qismida dori moddalarning nomlari lotin alfaviti bo'yicha keltirilgan. Dori turlari to‘g‘risida berilgan umumiy maqolalar bundan mustasno bo‘lib, bu maqolalar (inyeksiya uchun ishlatiladigan eritmalar, tabletkalar, surtmalar) har qaysi asosiy dori moddadan keyin berilgan. Masalan, askorbin kislola (vitamin S)ning poroshogi X DFning 6-moddasida, inyeksiya uchun tayyorlangan 5% li eritmasi 7-moddasida, 0,05 g li tabletkasi csa 8-moddasida bayon etilgan va hokazo.

DFda sarlavha lotin tilida berilib, so'ngra preparatning ruscha nomi (tarjimasi), lotincha va ruscha sinonimlari (ma'nodosh, ikkinchi darajali nomi) va xalqaro lotincha nomi beriladi. Xalqaro lotincha nomi yoniga shartli belgi qo'yilib ruschaga tarjima qilinmagan. Masalan: Amidopyrinum Amidopirin Pyramidonum Piromidon Aminopxenanozonum Bulardan keyin kimyoviy moddaning struktura va yig'indi formulalari molekular og'irligi, xususiyati, eruvchanligi, chinligi va tozaligini aniqlash, miqdor analizi, saqlash qoidalari, zaharli va kuchli ta'sir etuvchi dori moddalar uchun kattalarga bcriladigan ] martalik va sutkalik yuqori dozalari, ishlatilishi, ayrim hollarda eslatmalar keltiriladi.