1-mavzu. Ub spektrlarning siljishiga turli XIL erituvchilarning ta’siri reja

1-MAVZU. UB SPEKTRLARNING SILJISHIGA TURLI XIL ERITUVCHILARNING TA’SIRI


REJA
1.Stoks lyuministsentsiya xodisasi, uning mexanizmi,
2.Fluorestsentsiya xodisasining tabiati, spektrlari, fluorestsentsiyani so‘nishi.
3.Fluorimetrlar. Qo‘llanishi.
4.Xemilyuminestsentsiya va termolyuminestsentsiya xodisalari. 5.Xemilyuminestsentsiya va termolyuminestsentsiyalarni o‘lchash uchun asboblar.
6.Antistoks lyuminestsentsiyasi
Stoks lyuministsentsiya xodisasi, uning mexanizmi, lyuministsent materiallarga misollar. Stoks lyuministsentsiya xodisasi -Yoritgich spektri, qoida tariqasida, yutilish spektriga nisbatan uzunroq to‘lqin uzunliklariga nisbatan siljiydi. Ushbu qoida odatda molekulalarning termik harakati uchun so‘rilgan energiyaning bir qismini yo‘qotishi bilan izohlanadi. Ammo voqea nurlanishiga qaraganda qisqa to‘lqin uzunliklari chiqaradigan anti-Stokesga qarshi fosfor mavjud. Qoida tariqasida, bitta va shu modda spektrning Stokes va anti-Stokes mintaqalarida lyuminestsentni hayajonlantiruvchi nurlanish chastotasiga nisbatan radiatsiya chiqarishga qodir.
Lyuministsentsiya- (lotincha lumen, genus case luminis - engil va -escens - suffiks, jarayon yoki holatni anglatadi, - ēsc from - bo‘lmoq) - bu qo‘zg‘alish energiyasini yutgandan so‘ng sodir bo‘ladigan moddaning issiqliksiz yonishi. Luminescence birinchi marta 18-asrda tasvirlangan. Dastlab lyuminesans fenomeni fosfor deb ataladigan nurli bo‘yoqlar va yorug‘lik kompozitsiyalarini ishlab chiqarishda, qorong‘ida foydalanish uchun mo‘ljallangan asboblar tarozisida markalash uchun ishlatilgan. SSSRda 1948 yilgacha sovet olimi S.I.Vavilov Oliy Kengash sessiyasida iqtisodiy lyuminestsent lampalar ishlab chiqarishni boshlashni va kimyoviy moddalarni tahlil qilishda lyuminestsentsiyadan foydalanishni taklif qilgan paytda lyuminestsensiya SSSRda katta e'tiborni jalb qilmadi. Kundalik hayotda lyuminestsentsiya fenomenlari asosan "kunduzgi yorug‘lik" lyuminestsent lampalar va kineskoplarning katod-nurli naychalarida qo‘llaniladi. Yorug‘lik kuchayishi hodisasi V.A.Fabrikantning asarlari bilan tajriba tomonidan tasdiqlangan va kvant elektronikasining ilmiy-texnik yo‘nalishiga asoslanib, uni yorug‘lik kuchaytirgichlari va stimulyatsiya qilingan emissiya generatorlarida (lazerlarda) qo‘llashni aniqlaydigan lyuminestsentsiya fenomenidan foydalanishga asoslangan.
Luminesans spektri bu lyuminestsent nurlanish intensivligining tarqaladigan nurning to‘lqin uzunligiga bog‘liqligi. Eng oddiylari atom spektrlari bo‘lib, bunda yuqoridagi bog‘liqlik faqat atomning elektron tuzilishi bilan belgilanadi. Molekulalarning spektrlari molekulada turli xil bükme va cho‘zish tebranishlari amalga oshirilganligi sababli ancha murakkabroqdir. Ultra past haroratga sovutilganda, ma’lum bir hal qiluvchi ichida erigan organik birikmalarning doimiy lyuminestsent spektrlari kvazik chiziqqa aylanadi. Ushbu hodisa Shpolskiy effekti deb ataladi. Bu aniqlash chegarasining pasayishiga va aniqlashning selektivligining oshishiga, lyuminestsent tahlil usuli bilan aniqlanishi mumkin bo‘lgan elementlar sonining ko‘payishiga olib keladi.
Lyuministsentsiya quyidagi turlarga bo‘linadi:
Fotolyuministsentsiya - ko‘rinadigan va UB diapazonidagi yorug‘lik ta’sirida porlash). Bu, o‘z navbatida, lyuminestsentga bo‘linadi (umr bo‘yi 10-9-10-6 s); fosforessensiya (10−3−10 s);
Xemilyuministsentsiya-bu kimyoviy reaktsiyalar energiyasidan foydalanadigan nurlanish;
Katodolyuministsentsiya-tez elektronlar bilan nurlanish natijasida (katod nurlari);
Sonolyuministsentsiya-yuqori chastotali tovush tufayli yuzaga kelgan lyuminesans;
Radiolyuministsentsiya-modda ionlashtiruvchi nurlanish bilan qo‘zg‘alganda;
Tribolyuministsentsiya - fosforni ishqalash, maydalash yoki yorish paytida yuzaga keladigan lyuminesans. Triboluminesansiya hosil bo‘lgan elektrlashtirilgan qismlar orasidagi elektr zaryadlari tufayli yuzaga keladi - tushirish nuri fosforni fotorumininesansga olib keladi.
Biolyuministsentsiya-bu tirik organizmlarning mustaqil ravishda yoki simbionts yordamida erishilgan nurlanish qobiliyati.
Elektrolyuministsentsiya-ma’lum bir fosfor turlaridan elektr toki o‘tganda sodir bo‘ladi.
Kandolyuministsentsiya - bu porlab turgan chaqmoq.
Termolyuministsentsiya - bu moddaning isishi paytida yuzaga keladigan lyuministsentsiya nur. Ilmiy adabiyotlarda ko‘pincha termik stimulyatsiya qilingan lyuministsentsiyaatamasi qo‘llaniladi, TSL deb qisqartirilgan va xuddi shu narsa.
Hozirgi kunda fotoluminesansiya eng ko‘p o‘rganilgan.
Qattiq moddalarda uch xil lyuministsentsiya mavjud:
Monomolekulyar lyuministsentsiya-bitta atom yoki molekula ichida yorug‘lik qo‘zg‘alishi va tarqalishi aktlari;
Metastabil lyuministsentsiya-yorug‘lik qo‘zg‘alishi va chiqarilishi aktlari bitta atom yoki molekula ichida, lekin metastabil holat ishtirokida sodir bo‘ladi;
rekombinatsiya lyuministsentsiyasi-qo‘zg‘alish va yorug‘lik chiqaradigan harakatlar turli joylarda sodir bo‘ladi.