Mavzu: Aholini moliyaviy savodxonligini oshirish aholi turmush darajasini oshirish va hududlarni iqtisodiy rivojlantirish omili

Mavzu: Aholini moliyaviy savodxonligini oshirish - aholi turmush darajasini oshirish va hududlarni iqtisodiy rivojlantirish omili.

Fuqarolarning moliyaviy savodxonligi, iqtisodiy bilimlari yuksakligi darajasi nafaqat o'zlarining moddiy farovonligiga ta'sir qiladi, balki mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning ob'yektiv "barometri" hisoblanadi. Iqtisodiy qarorlarni ongli ravishda qabul qilish va ular uchun mustaqil ravishda javobgar bo'lish qobiliyati aholini kelajakka, davlat uchun esa iqtisodiyotdagi o'zgarishlarni idrok etadigan fuqarolarning ko'payishini ta'minlaydi. Asosiy moliyaviy bilimlarning yetishmasligi, aksincha, hayot darajasini pasaytiribgina qolmay, balki mamlakat iqtisodiy o'sish sur'atlarining pasayishiga ham olib keladigan eng jiddiy to'siqlardan biridir. 21-asrning ikkinchi o'n yilligida moliya tizimining murakkablashishi aholining moliyaviy savodxonligi o'sishiga sezilarli darajada to'sqinlik qilmoqda. Buning asosiy sababi hozirgi kunda xabarlar ko’pliligidan ularni to’g’ri yoki noto’g’ri xabarlarga ajratishga aholi qiynalmoqda. Bunday vaziyat global iqtisodiy tizimdagi tezkor o'zgarishlar va yangi voqeliklarga moslashish uchun vaqt yo'qligi sharoitida fuqarolar uchun mavjud bo'lgan moliyaviy vositalarni samarasiz yoki noto'g'ri boshqarishga olib keladi. Yuqori moliyaviy noaniqlik sharoitida yashash, yangi vositalar va xizmatlar bozorida doimiy paydo bo'lishi va ularning o'zgarishi, shuningdek, ijtimoiy va moliyaviy jarayonlarni tartibga soluvchi qonun hujjatlarida vaqti-vaqti bilan yangilanishi, nima sodir bo'lganligini tushunishga va tushunishga vaqtlari bo'lmaganligi sababli odamlar turli sohalarda qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar. Buning natijasida esa hatto firibgar tashkilotlar va soxta shartnomalar qurboni bo'lishmoqda. Moliyaviy vositalardan foydalanish bo'yicha asosiy bilim va ko'nikmalarning yo'qligi, shuningdek moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar dunyosida harakat qila olmaslik qo'rquvni keltirib chiqaradi va o'zlarining noto'g'ri qarorlarining salbiy oqibatlari moliya institutlariga, bank muassasalariga va umuman moliya tizimiga ishonchsizlikka olib keladi. Moliyaviy savodxonlik rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda yanada shaffof, sog‘lom va barqaror iqtisodiyotga intilishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan masaladir. Moliyaviy savodxonlik – shaxsiy moliyaviy boshqaruv, byudjetlashtirish (kirim-chiqim) va investitsiyalarni o’z ichiga olgan turli xil moliyaviy ko’nikmalarni tushunish va samarali ishlatish qobiliyatidir. Istalgan moliyaviy maqsadlarga erishish uchun aholining daromad topish, sarflash, tejash, qarz va investitsiyalar bo‘yicha savodxonlik darajasi yuqori bo‘lishi muhim hisoblanadi. Insonlarning moliyaviy savodxonlik darajasi past bo‘lishi natijasida tadbirkorlikda omadsizlikka uchrashi, o‘z moliyaviy resurslarini to‘g‘ri joylashtira olmasligi mumkin. Mavjud moliyaviy bozor instrumentlaridan maqsadli foydalana olmasligi oqibatida esa kambag‘allik yoki o‘rta hol turmush darajasidan yuqori pog‘onalarga chiqishi murakkablashadi. Albatta bu borada davlatimizda aholining moliyaviy savodxonligini oshirish uchun chet davlatlar bilan hamkorlikda ish ko’rmoqda. Aholining moliyaviy savodxonligini oshirish sohasida Rossiya Federatsiyasi Moliya vazirligining Ilmiy-tadqiqot moliya instituti bilan tizimli ishlar davom ettirilmoqda. Keng ko‘lamli hamkorlik doirasida, jumladan maqsadli guruhlar uchun media kontent qamrovi va ma'lumotlar xilma-xilligini kengaytirish maqsadida Markaziy bank tomonidan Rossiya Federatsiyasi Moliya vazirligi Ilmiy-tadqiqot moliya institutining moliyaviy savodxonlik bo‘yicha 75 dan ortiq audiovizual asarlardan to‘laqonli foydalanish bo‘yicha lisenziya huquqlari qo‘lga kiritildi. Mashhur "Quvnoq do‘mboqchalar" multfilmi va yoshlarbop rus seriallarining qahramonlarining sarguzashtlari orqali bolalarga moliya sohasi bilan o‘zaro munosabat o‘rnatishning turli jihatlari, moliyaviy imkoniyatlarni to‘g‘ri o‘lchash, tanlov qilish, qarorlarning oqibatlarini oldindan baholash va mas'uliyatini his qilish bo‘yicha bilimlarni oddiy shaklda yetkaziladi. Olingan materiallar o‘zbek tiliga tarjima qilish va kelgusida keng yoritish orqali maktabgacha hamda maktab yoshidagi bolalarning e'tiborini moliyaviy savodxonlikning asosiy masalalariga (shaxsiy jamg‘armalar, moliyaviy ta'minot, o‘zaro qarz munosabatlari) jalb qilishga ko‘maklashadi. Bundan tashqari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki delegasiyasi moliyaviy ta'limni rivojlantirish bo‘yicha tajriba o‘rganish maqsadida Italiya Markaziy bankiga tashrif buyurdi. Italiya Markaziy banki tajribasini o‘rganish bilan birgalikda aholining moliyaviy savodxonligini oshirish va moliyaviy barqarorligini ta'minlash sohasidagi dolzarb masalalar yuzasidan fikr almashildi. Xususan, o‘zaro muhokamalarda quyidagi mavzularga asosiy e'tibor qaratildi:

• 
  mikro, kichik va o‘rta biznes sub'ektlarining moliyaviy malakasini oshirish;
  
• 
  xotin-qizlar va aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamining moliyaviy bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish;
  
• 
  pul muzeylari yordamida aholining moliyaviy dunyoqarashini kengaytirish, shuningdek qiziqarli shaklda o‘qitish orqali sohaga qiziqtirish.
  
• 
  maktablarda moliyaviy ta'limni joriy etish;
  
• 
  15 yoshdan katta talabalarning moliyaviy savodxonligi darajasini aniqlashda Xalqaro talabalarni baholash dasturi (PISA) tadqiqotida ishtirok etish;
  
• 
  moliyaviy savodxonlik bo‘yicha loyihalarni monitoring qilish va samaradorligini baholash tizimini yaratish.
  

Chet ellik hamkasblar bilan muhokamalar davomida O‘zbekistonda aholining moliyaviy savodxonligini oshirish bo‘yicha so‘nggi ikki yil ichida amalga oshirilgan tashabbus va loyihalar alohida e'tirof etilib, “edutainment” shaklidan foydalanib tashkil etilgan faoliyat yuqori baholandi. Tashrif natijasida o‘rganilgan tajriba moliyaviy xizmatlar ommabopligini oshirish doirasida regulyativ tashabbuslarni joriy etishda ustuvorlik bilan qo‘llaniladi.
Har bir mamlakat qanday siyosiy va ijtimoiy harakatlarni amaliyotga joriy etishidan qat'iy nazar ularning yakuniy maqsadi xalq manfaatlari, aholi turmush darajasini yaxshilash, yetakchi mamlakatlar safidan joy olishga qaratiladi. "Turmush darajasi" tushunchasi va ijtimoiy-iqtisodiy ko'rsatkichlar tizimini rivojlantirishda Birlashgan millatlar tashkiloti sezilarli hissa qo'shdi. 1960 yilda BMTning ishchi guruhi global miqyosda turmush darajasini aniqlash va o'lchash tamoyillari haqida hisobot tayyorladi. Bu keng qamrovli tizimni yaratish yo'lidagi dastlabki qadam edi. BMTning xalqaro statistika sohasidagi turmush darajasi ko'rsatkichlarining oxirgi versiyasi 1978-yilda ishlab chiqilgan va 12 ta asosiy yo'nalishni qamrab olgan. Bularga:
1) tug‘ilish va o‘lish darajasi hamda boshqa demografik ko‘rsatkichlar;
2) hayot kechirishning sanitar-gigiena jihatidan sharoitlari;
3) oziq-ovqat tovarlarini iste’mol qilish;
4) turar joy sharoitlari;
5) ma’lumot va madaniyat;
6) mehnat qilish va bandlik sharoitlari;
7) aholining daromadlari va xarajatlari;
8) hayot kechirish qiymati va iste’mol narxlari;
9) transport vositalari;
10) dam olishni tashkil etish;
11) ijtimoiy ta’minot;
12) inson erkinligi.
Bu asosiy ko‘rsatkichlardan tashqari yana bir qancha ko‘rsatkichlar ham borki, ular alohida ko‘rsatiladi: aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi YaIM, aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi milliy daromad, aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi iste’mol hajmi va boshqalar. Hozircha bu boradagi kontseptsiyalarni aholining turmush darajasi sifatini har tomonlama xarakterlab beradigan yagona ko'rsatkichga keltirish bo'yicha samarali usul mavjud emas.  O'zbekiston Respublikasi aholisining turmush darajasi va farovonligini o'rganish maqsadida, davlat statistika organlari tomonidan har yili uy xo'jaliklarida tanlama usulda kuzatuvlar o'tkaziladi. O'z navbatida, uy xo'jaliklarida kuzatuv o'tkazish uslubiyoti Jahon Banki va Birlashgan Millatlar Tashkiloti Yevropa Iqtisodiy Komissiyasining tavsiyalariga asoslangan bo'lib, O'zbekiston Respublikasining barcha hududlarida o'tkaziladi. Bir yil davomida respublika bo'yicha 10 000 dan ortiq uy xo'jaliklarida, jumladan Qoraqalpog'iston Respublikasi bo'yicha 588 ta, Andijon 780 ta, Buxoro - 648 ta, Jizzax - 492 ta, Qashqadaryo - 828 ta, Navoiy - 516 ta, Namangan - 756 ta, Samarqand - 936 ta, Surxondaryo - 720 ta, Sirdaryo - 432 ta, Toshkent - 840 ta, Farg'ona - 936 ta, Xorazm - 624 ta va Toshkent shahrida 912 ta uy xo'jaliklarida kuzatuv o'tkaziladi. 2017 yilda o'tkazilgan uy xo'jaliklari tanlama kuzatuvlarida 53 mingdan ortiq aholi qamrab olingan bo'lib, o'rtacha bir uy xo'jaligiga 5,1 kishidan to'g'ri kelganini ko'rsatdi. Jami kuzatilgan aholidan 50,4 % ni erkaklar va 49,6 % ni ayollar tashkil etdi. Tahlil va natijalar. Aholi umumiy daromadlari tarkibida ishlab chiqarishdan kelgan tushumlar ulushi 71,5 foizni, shundan 69,3 foizi mehnat faoliyatidan olingan, 2,1 foizi shaxsiy iste'mol uchun ishlab chiqarilgan shaxsiy xizmatlardan olingan daromadlarni tashkil etgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:

1. 
   https://cyberleninka.ru/article/n/aholining-moliyaviy-savodxonligini-oshirishda-oavning-o-rni-dolzarbligi-va-ahamiyati;
   
2. 
   https://www.spot.uz/oz/2022/07/24/financial-literacy/;
   
3. 
   https://finlit.uz/uz/news/603684/;
   
4. 
   https://finlit.uz/uz/news/693187/;
   
5. 
   Sh. Shodmonov. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: «____________ » nashriyoti, 2020. 788 bet.