Mavzu: Alisher Navoiyning hayoti va ijodi. Reja
Mavzu: Shermuhammad Munis. G’azallar
Download 1.37 Mb.
|
adabiyot yozuvchilari
- Bu sahifa navigatsiya:
- "Base gam boridin" gazali tahlili
- Mavzu: Muhammadrizo Ogahiy. Ogahiy g’azallari
- Ogahiyning tarjimai holi.
- Shoirning ijodiy merosi.
- Mavzu: Ogahiy –mukammal mustazod kashfiyotchishi
|
Mavzu: Shermuhammad Munis. G’azallar. R E J A: Shermuhammad Avazbiy o'g'li Munisning hayot yo’li. Shoir ijodi to’g’risida "Base g'am boridin" g'azali tahlili Munis 1778-yilda Xiva yaqinidagi Qiyot qishlog'ida Avazbiy mirob oilasida tug'ildi. Otasi Avazbiy Xiva xonligining bosh mirobi edi. Miroblik xonlikdagi eng katta mansabiardan biri bo'lib, bugungi kun bilan qiyoslasak, Qishloq va suv xo'jaligi vaziri lavozimiga to'g'ri keladi. Shermuhammad boshlang'ich ta'limni qishlog'idagi maktabda oldi. So'ng Xiva madrasalarida tahsil ko'rdi. Tabiatan tirishqoqlik va tabiiy iste'dodi yuksak yosh Shermuhammad tez orada arab, fors tillarini puxta o'zlashtirdi, tarix ilmini chuqur o'rgandi, mohir xattot bo'lib yetishdi. Shoirning bolalik yillari va yoshlik davri juda zavqli, beg'am va xursandchilik bilan o'tgan. Shoir keyinchalik bu osoyishta hayotini eslab, "Munis ul-ushshoq" devoni debochasida jumladan shunday yozgan edi: "Bu yo'sinda ne zamon inqilobotidin zarrae g'amim bor edi, ne jahon hodisotidan lahzae alamim". Munisning bu betashvish, farahli hayoti ko'p o'tmay intiho topdi. 1800-yilda otasi vafot etdi. Bu judolik yarasi bitmay onasi, so'ng inisi dunyodan o'tdi. Taqdirning shafqatsiz hukmi bilan adoqsiz g'am-u hasrat, cheksiz tashvishlar girdobiga tashlangan Munis: Tiyra qildim dudi ohimdin jahon koshonasin, Har birining so'gi anduhidin aylab nolalar;
Nasib g'amuza bo'ldi charxi gardondin, Musibat uza musibat yetushti davrondin, — kabi misralarida o'zining hasbi holini bayon etgan edi. Bu davrda Xivada Avazbiy inoq hukmdor edi. U o'zining adashi Avazbiy mirobning o'g'li yosh Shermuhammadni tashlab qo'ymadi. Huzuriga chaqirib, farmonnavislik vazifasiga tayinladi. Bu hol Munisni saroyga yaqinlashtirdi. 1804-yilda xon Avazbiy vafot etgach, Muhammad Rahimxon taxtni egalladi va Munisga bosh miroblik lavozimini berdi. Taqdir bundan keyin ham Munisga mehribonlik qilmadi. Shafqatsiz o'lim undan o'g'lini, ayolini tortib oldi. Munisning o'zi esa 1829-yili xonning Xurosondagi harbiy yurishlaridan biridan qaytayotganda, vabo kasaliga yo'liqib, vafot etdi. Shoirning qabri o'zi tug'ilgan Qiyot qishlog'ida. Shoirning ijodiy merosi. Munis keng ko'lamli ijod sohibidir. U badiiy ijodda o'zbek adabiyotidagi go'zal she'riyat namunalarini yaratdi. Ilmiy she'riyat namunasi bo'lmish ma'rifiy ruhdagi "Savodi ta'lim" risolasini yozdi. Tarixchi sifatida "Firdavs ul-iqbol" (Sao- dat bog'i) asarini bitib, Xorazm o'tmishiga oid qadimdan to 1812-yilgacha bo'lgan voqealarni yoritib berdi. Keyinchalik uni Ogahiy nihoyasiga yetkazdi. Tarjima bilan ham shug'ullangan adib Mirxondning "Ravzat us-safo" asarini forsiydan o'zbek tiliga o'girib (asarning birinchi jildini), uning o'zbek xalqi ma'naviy mulkiga aylanishiga hissa qo'shdi. Xattotlik san'atida beqiyos kamolot kasb etgan Munis Navoiyning "Mezon ul-avzon" asarini 1794-yilda ko'chirgan. Shuningdek, u 1797-yilda daho ijodkorning "Holoti Sayyid Hasan Ardasher" nomli asarini ham husnixat bilan kitobat qildi. Munis, shuningdek, meloratsiyaga oid iqtisodiy xarakterdagi Xorazm sug'orilishi tarmoqlari haqida "Ornalar" nomli asar yaratib qoldirdi. Bu ijod turlari ichida, albatta, she'riyat Munis uchun qadrli va suyukli edi. U 1804-yili 27 yoshda ekan o'zining ilk devonini tuzgan. Shoir 1814— 15-yillarda adabiy merosini hajman to'liq aks ettirgan to'plamini — "Munis ul-ushshoq" (Oshiqlar do'sti) nomli mukammal devonini yaratdi. Mukammal devonda jami 10000 baytga yaqin she'riy asar mavjud. Munis mumtoz adabiyotda mavjud bo'lgan deyarli barcha she'riy janrlarda ijod etgan. Ayniqsa, uning qasida janri taraqqiyotiga qo'shgan hissasini alohida qayd etish kerak. Shoir Avazbiy inoq, Eltuzarxon, Muhammmad Rahimxon I, Olloqulixon singari hukmdorlar va o'z davrining boshqa mashhur shaxslariga atab bir necha qasidalar yozgan. E'tiborli jihati shundaki, qasidalarida u madh qilinayotgan bir shaxsga xos eng muhim jihatni ko'rsatgan holda, ko'nglidagi o'ylarini, orzularini qog'ozga tushiradi, ularga pand-nasihat qiladi. Minba'd maddohlik, xushomadgo'ylikka berilmaydi. Shuning uchun Munisning qasidalarida didaktik mazmun yetakchilik qiladi. Aksariyat mumtoz adiblar singari g'azal Munis she'riyatining ham asosiy janridir. Uning shoir sifatidagi mahorati, o'ziga xosligini avvalo g'azallarida kuzatishimiz mumkin. Adabiyotimiz tarixidagi hajman eng katta g'azallarni aynan u yozgan. De-vonidan joy olgan g'azallar orasida yigirma uch, yigirma to'rt, hattoki, o'ttiz uch baytdan iborat bo'lganlari borki, bunaqasi boshqa o'zbek shoirlari ijodida deyarli uchramaydi. Munis shoir sifatida she'rning qudratini juda yaxshi his etadi, unga yuksak baho beradi. "She'r ul tiyg'i dudamdurkim..." she'rida quyidagi satrlar bor: She'r ul tiyg'i dudamdurkim, jahonni fath etar Chekmayin lashkar gar olsa ilgiga har podshoh. Ya'ni she'r tig'i. dudam — qo'sh tig'li qilichdirki, har qanday podsho uni qo'liga olsa, lashkar tortmay jahonni zabt etishi mumkin. Shoir insonlar o'rtasidagi haqiqiy do'stlikni ulug'laydi, sadoqatdan saboq berganday bo'ladi. Chin do'st bir dam bo'lsin do'stini unutmaydi, do'stsiz "ohangi ishrat" — xursandchilik qilmaydi. Do'sti unutgan kishi o'zini yolg'iz sezadi, hasratdan may o'rniga go'yo qon ichadi. Do'stlar, mensiz dame ohangi ishrat qilmangiz, Siz ichib sahbo, meni xunxori hasrat qilmangiz. Do'st uldurkim, уотоп кип yuz evurmas do'stidan, Munis ahvolin ko'rib, tarki muhabbat qilmangiz. Shoir g'azalda do'st sadoqatini sinashning turli bosqichlarini tasvir etadi va shularning birontasida ham sadoqat unutilmasligi lozimligini ta'kidlaydi. Munis ma'shuqa go'zalligini jo'shqinlik bilan ta'riflaydi. Shunday she'rlaridan biri "oftob" radifli g'azaldir. Bo'lmasa jinsi jamolingga xaridor oftob, Ne uchun zarposhlig'lar aylar izhor oftob. Senki shohi husnsen, har кип qilib qulluq sanga, Sajda aylarga qo'yar tufroqqa ruxsor oftob Oftob yorning jamoliga xaridor, vasliga mushtoq-u zor bo'lmaganda edi, uning boshidan zarlar sochib — nur taratib tuyg'ularini izhor etmas edi. Oftobning chiqishi tushunarli edi — u mahbubani ko'rish uchun nur sochardi. Ma'lum bo'ldiki, uning botishi ham yor tufayli ekan. Ya'ni u husn shohi bo'lmish mahbubaga qulluq qilib tuproqqa yuzni qo'yganda, botar ekan. Ishq tug'yonlari, oshiqning bu dard ila to'lg'onishlari bayon etilgan g'azallar Munis she'riyatida ko'plab uchraydi. Masalan, "Istading, ey dil, ko'zin joning kerakmasmu sanga?" misrasi bilan boshlanadigan g'azalida shoir oshiqning qiynoqlarini, yordan yetgan jafolar izhori uchun dilga murojaat shaklini tanlaydi. Chunki ko'ngil bu tug'yonlaming makonidir: Istading, ey dil, ko'zin, joning kerakmasmu sanga? Kufri zulfin sevding, iymoning kerakmasmu sanga? Nima uchun lirik qahramon yor ko'zimng savdosi tushgan dilga qarata: "joning kerakmasmu sanga?"- deya xitob qilmoqda? Bilamizki, mumtoz adabiyotda ko'z jon olg'uvchi jallod sifatida ta'riflanadi. Kishi bu ko'zlar domiga ilindimi, unga omonlik yo'q. Ulardan dilga tushgan ishq savdosi oshiqni halokatga olib kelishi muqarrar. Yorning to'zg'igan, parishonligi bilan oshiqning ham xayolini parishon etuvchi zulfi esa uni esdan og'dirish darajasiga olib keladi. Shoir bu devonalik hatto Yaratganni ham unutishga olib kelishi mumkinligidan dilni ogohlantirmoqda. Munis she'riyatining boshqa janrlari uchun ham mana shunday inson tuyg'u va kechinmalarining turfa jihatlariga o'ziga xos yondashish xosdir. "Base g'am boridin" g'azali tahlili Mazkur g'azal Munisning hasbi holi — qismati, ahvolining ifodasi deb atash mumkin. Shoirning umr bayonida aytilganidek, bir yilda otasi, onasi va inisidan ayrilgan shoir ma'lum vaqt o'tgach, hayotdagi suyanchiqlari bo'lmish umr yo'ldoshi hamda o'g'lini ham tuproqqa topshiradi. Adoqsiz musibatlar girdobida, og'ir g'am yuki ostida qolgan Munis ko'nglidagi dardlarini g'azal shaklida qog'ozga to'kadi: Base, g'am boridin chekmish og'irni, Yog'ir bo'lmish hazin ko'nglim yog'irni. Shoirning mahorati shundaki, u shakldosh (omonim) so'zlar vositasida tajnis san'atini qo'llab, fikrning o'ziga xos ifodasini topa olgan. G'azalning matla'sidagi "yog'ir" so'zi "yag'ir", "yog'irn" esa "yag'rin" (elka) ma'nolarini anglatadi. Shoir ana shu holatdan ustalik bilan foydalanib, hayotda ko'plab g'amlarni ko'rdim, ana shu g'am yuklarini ko'tarib yurgan ko'nglim yelkalari bu og'irliklardan yag'ir bo'lib ketdi, deya shoirona tasvir yaratadi. Keyingi ikki misrada birinchi baytdagi fikr yanada aniqlashtiriladi: Falak g'am yuklarin solg'onda elga, Yog'irnimga mening qo'ymish og'irni. Munis falak butun insoniyatga g'am yuklarini ulashganda ularning ko'pi menga tegdi, hammadan ko'p og'irliklari menga tushdi deb, hayotida ketma-ket yuz bergan fojealarga ishora qiladi. Uchinchi baytda shoir ma'shuqaga "g'am yuki" asoratlarini ko'rsatishga tutinadi: Bilursan g'am yukin ko'p chekkanimni, Yog'irnim ustida ko'rsang yog'irni. Faqat yaqinlarni boy berishgina emas, ishqdagi yor jafolari ham oshiqqa tinimsiz uqubatlar keltiradi. Shuning uchun u yorga qarata "Agar ko'nglim yog'irnini ochib ko'rsatsam, uning ustidagi yag'irlarni ko'rib, qanchalar g'am yukini tortganimni bilar eding" so'zlari bilan ahvolini bayon etadi. Keyingi baytda oshiq "yag'rinining yag'ir"ligi tasviri o'sib, goh ko'ngil, goh bag'rini ma'shuqa itiga berishga ham tayyorlik darajasiga yetadi: Iting ko'rsam, manga uns aylasun deb, Berurman gah ko'ngul, gohi bog'irni. Raqib ollingda bo'lmoqdin hazinman, Tilarman ko'rmasam ul bo'lmog'urni. Zamona ahlig'a bo'lmish shikva oyin, Netong, sevsam agar gung-u sog'imi. G'azalda endi so'z zamona ahliga ko'chadi. Zamonagidagi odamlarda ham nolish, anduhlar ko'pki, shikoyat qilish ular uchun odat bo'lib qolgan. Ularning shikoyatlari esa shoirning g'amlariga g'am qo'shadi. Shuning uchun shoir gung — gapira olmaydigan sag'ir bechoralarni yoqtirishini ajablanarli hol emas deb izohlaydi.G'azal maqta'sida oshiq o'zi tushgan o'ta mushkul holatdan qutulishning an'anaviy chorasini topganligi aks etgan: Najote istasang Munisga g'amdin, Ayoqchi, tut anga har dam chog'irni. Ko'p asrlar mobaynida she'rlarda tasvirlab kelinganidek, g'amdan qutulishning eng samarali yo'li dardni unutishdir. Bunda esa, chog'irga teng keladigan vosita yo'q. Chog'ir (may), oldin aytilganidek, ilohiy ishqni, ayoqchi (soqiy) Olloh ishqini dillarda yolqinlatuvchi piri komil timsollarini anglatadi. Demak, kimning dilida ilohiy ishq bo'lar ekan, u bu ishq shavqida dunyo g'am-alamlaridan xalos bo'lib, umrini Yaratganning yodi bilan shod o'tkazadi. Tayanch tushunchalar:
Savol va topshiriqlar: Munisning hayot yo'li haqidagi ma'lumotlami sinchiklab o'rganing, ularning shoir ijodiga ko'rsatgan ta'siri haqida fikr bildiring. Shoirning shaxsiy hayotidagi baxtsizlik va yo'qotishlar uning ijodida qanday iz qoldirganligi haqida to'xtaling. Munis ijodining o'z hayoti qobig'ida qolib ketmaganligi sabablari va ahamiyati haqida mulohaza bildiring. Munisning do'st, oshno haqidagi g'azallari mazmuni va badiiy jihatlarini sharhlang. Shoirning sevgi lirikasida qanday o'ziga xosliklar mavjud? Adabiyotlar: S.Matjon, Sh.Sariyev. O’zbek adabiyoti. T., 2007 B.Qosimov, N.Jumaxo’ja. O’zbek adabiyoti. 10-sinf uchun darslik.T., 2001 B.Jalilov va bosh. O’zbek adabiyoti. T., 2006 B.To’xliyev. Adabiyot . T., 2005 Mavzu: Muhammadrizo Ogahiy. Ogahiy g’azallari R E J A: Ogahiyning tarjimai holi. Shoirning ijodiy merosi. Ogahiy lirikasi. "Ta'viz ul-oshiqin" devoni. Muhammadrizo Erniyozbek o'g'li Ogahiy XIX asr Xorazm adabiyotining yuksak siymosi sifatida ma'lum va mashhurdir. U sermahsul va serqirra ijodkor. Ogahiy shoirlik iste'dodi, tarix-navislik salohiyati, tarjimonlik mahorati bilan o'zbek madaniyati ravnaqiga munosib hissa qo'shgan atoqli madaniyat arbobidir. Ogahiyning tarjimai holi. Shoirning ismi Muhammadrizo, otasining oti Erniyozbek, Ogahiy uning adabiy taxallusidir. Muhammadrizo 1809-yili 17-dekabrda Xiva shahri yaqinidagi Qiyot qishlog'ida mirob oilasida tug'ildi. Bolalik va o'smirlik yillarini Qiyotda o'tkazdi, ibtidoiy ta'limni ham shu yerda oldi, keyinroq yuqori tahsilni Xiva madrasalarida davom ettirdi. Bolaligidayoq otasi vafot etganligi sababli, amakisi shoir Munisning qo'lida tarbiya topdi. Ogahiyning kamolatga erishuvida amakisi, ustozi shoir Shermuhammad Munisning ham roli borligi tayin. Biroq 1829-yili Ogahiy amakisidan ham ayriladi. Shu vaqtdagi Xiva xoni Olloqulixon Ogahiyni Munisning o'rniga bosh mirob etib tayinlaydi. Shu vaqtdan boshlab Ogahiy xalq hayoti va saroy ishlariga bog'landi. Munis tarbiyasini olgan Ogahiy miroblik faoliyatini boshqarishda ham amakisidek adolat tomonida turdi. Ogahiy kamtarlik va kamsuqumlik bilan ish olib bordi, hamisha raiyat tomonida bo'ldi, xalq dardini o'z dardi deb bildi. Bu esa har doim ham xon va xon atrofidagi saroy ahllariga ma'qul bo'lmagan. Shoirning o'zi ana shu miroblik davridagi sertashvish hayoti haqida "...goho podshoh xizmatining taraddudi bila ko'nglumda ming g'am, goho vazir mulozamatining tajassumi bila jonimda yuz alam" deydi. Shoir shunday hayotiy kechinmalarini nazmga ham soladi: Kichiklikdin tushub boshimg'a kulfat, Zamone bo'lmadim beranju mehnat Ko'ngilda yer tutub yuz nav1 qayg'u, Bo'lub ko'zga yorug' olam qorong'u. Bosh miroblik o'z davrida yuqori mansab sanalgan. Ogahiy ana shunday yuqori mansab egasi bo'lsada, boy-badavlat yashamagan. Buni quyidagi misralaridan ham bilish mumkin: Yer yuzida Ogahiy chun yo'q sango bir kulcha yer, Barcha umringda na hosil aylasang miroblig'. Ogahiy hayoti ijtimoiy va ijodiy ishlar ila qaynayotgan bir paytda, aniqrog'i, 1845-yilda miroblik yumushi bilan safarga chiqqan paytda otdan yiqilib, oyog'i shikastlanadi. Shundan keyin u oqsoq bo lib qoladi. Bu vaqtda shaxsiy hayotida ham noxushlik ro'y beradi, shoirning umr yo'ldoshi vafot etadi. Shoir qalbi ham jisman, ham ma'nan jarohatlanadi. Shu voqealardan keyin 1857-yil Ogahiy miroblik vazifasidan iste'fo beradi. Qolgan urnrini faqat ijodga bag'ishlaydi. Ogahiy 1874-yili oltmish besh yoshida vafot etadi. Shoirning ijodiy merosi. Ogahiy — serqirra va sermahsul ijod sohibi. Uning shoir, tarjimon, tarixchi sifatidagi xizmatlari beqiyosdir. Ogahiyning she'riy merosini tashkil qiluvchi "Ta'viz ul-oshiqinf( fOshiqlar tumori") majmuasi mumtoz adabiyotimiz zahiralaridagi eng mo'tabar va qimmatli devonlardan. (Mazkur devon Xiva xoni va shoiri Muhammad Rahimxon Feruzning taklifi va rahnamoligida tuzilgan.) Ogahiy tarjimon sifatida ham talay ishlarni amalga oshirdi. U forsiy tilda bitilgan juda ko'p tarixiy va badiiy asarlarni o'zbek tiliga mohirlik bilan o'girdi. Chunonchi, Mirxondning "Ravzat us-safo" ("Jannat bog'i"), Muhammad Mahdiy Astrobodiyning "Tarixi Jahon kushoyi Nodiriy", Zayniddin Vosifiyning "Badoe' ul-vaqoe"' ("Go'zal voqealar"), Mahmud binni Shayx Ali G'ijduvoniyning "Miftoh ut-tolibin" ("Bilim oluvchilar kaliti"), Muhammad Muqim Hirotiyning "Tabaqoti Akbarshohiy", Muhammad Yusuf Munshining "Tazkirayi Muqimxoniy", Husayn Voiz Koshifiyning "Axloqi muhsiniy" ("Yaxshixulqlar"), Kaykovusning "Qobusnoma", Muhammad Vorisning "Zubdat ul-hikoyot", ("Hikoyalar qaymog'i"), Sa'diy Sheroziyning "Guliston", Abdurahmon Jomiyning "Yusuf va Zulayho", "Salomon va Ibsol", "Bahoriston", Amir Xusrav Dehlaviyning "Hasht behisht" ("Sakkiz jannat"), Badriddin Hiloliyning "Shoh va gado", Nizomiy Ganjaviyning "Haft paykar" ("Yetti go'zal") kabi tarjima asarlari bilan Ogahiy o'zbek tarjima adabiyotini boyitdi. Ogahiyning tarixnavislik faoliyati ham diqqatga sazovar. Uning tarixnavisligiga mansub "Firdavs ul- iqbol" ("Baxt bog'i") (bu asarni 1839-yilda amakisi Munis boshlagan, Ogahiy uni yozib tugatadi), "Riyoz ud-davla" ("Jannat bog'lari") (1844), " Zubdat ut-tavorix" ("Tarixlar qaymog'i") (1846), "Jome ul-voqeoti sultoniy" ("Sulton voqealarining yig'indisi") (1847-1855), "Gulsham davlat" (1859-1860), "Shohidi iqbol" ("Baxt shohidi") (1860) asarlari mamlakatimizdagi o'tmish voqealarni real aks ettirgan tarixiy hujjatlardir. Bu asarlar faqat XIX asrdagi tarixiy voqea va hodisalarni o'rganishdagina emas, balki shu davrdagi adabiy-madaniy muhitni tekshirish va yoritishda ham muhim rol o'ynovchi man-ba hisoblanadi. Ogahiy ijodining qaynagan davri Xiva xonligini Muhammad Rahimxon Feruz boshqargan davriga to'g'ri keladi. Feruzgacha ham, Feruz davrida ham adabiy anjumanlarning bosh sarvari Ogahiy bo'lgan, shuningdek, shoh Feruzning ustozi ham Ogahiy bo'lgan. Bu haqda shoh va shoir Feruz iftixor ila shunday yozgan: Komil ersam nazm aro Feruzdek, ermas ajab, Ogahiydur she'r mashq aylarda ustodim mening. Darvoqe', Ogahiyning bu davrda saroy adabiy muhitida yetakchi siymo ekanligini ko'rsatuvchi yana bir dalil bor. Feruzni taxtga chiqishi munosabati bilan Ogahiy bir ta'rix va bir qasida bitadi. Yosh hukmdorga ham qutlov, ham nasihat tarzidagi bunday pandnomani Ogahiychalik hech kim qoyilmaqom qila olmas edi. Bu, ayni paytda, Ogahiyning yuqori saviyasidan hamda ustoz ijodkor darajasiga ko'tarilganidan darak beradi. Uning 15 mis-radan iborat forsiy tildagi "Tarixi julusi Sayid Muhammad Ra-himxoni Domi iqbola" sarlavhali ta'rixi va 92 bayt (184misra)li "Ayo, xusravi ma'dalat dastgoh" satri bilan boshlanuvchi qasidasi ham shoir ijodiy merosini to'ldiradi. Qolaversa, uning ijtimoiy-adabiy jarayonning faol, harakatchan vakili bo'lganlini dalillaydi. Ogahiy lirikasi. "Ta'viz ul-oshiqin" devoni. Ogahiy mohir tarjimon, zo'r tarixchi bo'lishi bilan birga el suygan lirik shoir ham edi. Uning 18000 misra nazm javohirlari jamlangan "Ta'viz ul-oshiqin" devoniga kirgan she'rlari ijtimoiy mazmun salmoqdorligi nasihatomuz o'g'itlarni mujassamligi, satrlar silsilasida bedilona falsafa hukmronligi bilan oJzbek adabiyotida badiiy xazina sifatida qadr tolib kelmoqda. Shuningdek, shoirning o'zi devon debochasida o'z nazmining inohiyati haqida quyidagilarni yozadi: "...Toza she'r tafakkuri bodasin ichib, goho o'zimga keldim, goho o'zimdin ketdim. Va har hoi bilan necha muddatlar ko'p mehnat va mashaqqatlar chekib, aksari ash'orimni jam etib devon suratida bir necha avroq suturiga bitdim. Chun borchasi dardi rshq o'tining harorati bila og'ishta va shavqu muhabbat asarining siroyati bila sirishta va oshiqlar g'amining taskiniga sabab va dardmandlar alamining tahfifiga mujib erdi. Lojaram, agar ishq va dard ahlining qo'liga tushsa, ta'viz yanglig' ixloslari bo'yunlarig'a osib, izzat bila asrar erdilar va mutolaa qilib, shavqangez mazmunlari dorusidin ishq bemorliqi marazig'a nav'i shifo topar erdilar". Demak, Ogahiy she'rlari — oshiqlar qalbiga yaqin, g'amiga taskin, dardlariga shifo, bo'ynilariga tumor. Shoirning istagi ham shu edi, shuning uchun ham u devonni "Ta'viz ul-oshiqin", ya'ni "Oshiqlar tumori" deb atadi. Shoir o'zi aytganidek, Ogahiy, dilso'z nazmingni eshitsa ahli ishq, Bo'ynig'a tavizdek aylarlar ash'oringni band. "Ta'viz ul-oshiqin"da sharq mumtoz adabiyotining o'n to'qqiz janridagi asarlar mujassam. Ular 470 g'azal, 3 mustazod, 89 muxammas, 5 musaddas, 2 murabba', 4 musamman, 4 tarje'band, 7 qit'a, 80 ruboiy, 10 tuyuq, 1 mulamma', 4 chiston, 2 muammo, 4 masnaviy, 1 bahri ta'vil, 1 munojot, 1 savol-javobi oshiq va ma'shuq, 20 ta'rix, 19 qasidadan iborat. Devonda 1300 misradan ortiq forsiy she'rlar ham uchraydi. Devondagi she'rlarning mavzu ko'lami keng. Unda davr va ahli davr hayotining tasviri real lavhalarda berilgan: Xarob o'lsun ilohi gumbazi davvori charxi dun, Ki doim davri kajdur, tavri shum, hayati vojgun. Aning kajmvligi tasiridindur bu jahon ichra, Jafo ahli hamesha xurram-u ahli vafo mahzun. Ul gado holig'a rahm et, ey g'anikim, kechalar Qochurub uyqusin aylar diydasin giryon sovuq. Lirik qahramon siymosi orqali umumxalq dard-u hasratini izhor qilar ekan, davr va davr elidan norozi bo'ladi, natijada shoirning tushkun, hazin kayfiyati baytlargada ko'chadi. Ogahiy inson taqdiriga munosabat masalalarini kuzatar ekan, ijodkor va iming ijodi, hunarrnand va uning hunari qadrsizligidan kuyunadi: Har damda адат so'zdin yuz durr-u guhar sochsang, Bir ko'hna xazaf chog'liq topmas el aro qiymat Yoki:
Ko'r Ogahiy hunaru fazl qadrsizlig'ini, Ki qotg'oli oshig'a topmas ahli donish do'g'. Hayotni ziyraklik bilan kuzatgan shoir bu paytlarda jamiyatdagi tengsizlikdan, har narsa va har kim o’z o'rnida emasligidan, ilm ahlining kamsitilib, e'tiboran chetda qolganidan, aksincha, savodsiz va badavlat kimsalar esa hurmat-izzatdaligidan g'ashlanadi: Odam uldur bu jahon ahli aro, Qaysi hayvorming esa Simu zari. Kirmagay zarsiz kishilik soniga, Sadiy o'lsun fazl aro yo Anvariy. Shoir zamona ziddiyatlari, zo'ravonligi, adolatsizligi bilan murosa qilolmaydi. Ter to'kib ishlamay, mehnatkashlar hisobiga kayf-safo qilib hayot kechiruvchilarni qoralar ekan, ranju mashaqqatlarga giriftor bo'lgan zamondoshlarining og'ir ahvolidan achinadi: Tarab bazmi aro bekorlar doim qilib ishrat, Hamesha xizmat ahli mubtalodur ranj-u mehnatg'a. shunday "bekor'lar, nodonlar aysh-ishratda, e'zozdaligini, "ahli donish", "tab'i raso" kishilar xorlikdaligini har qadamda uchratgan Ogahiy bu mavzuga qayta-qayta kuyunib murojaat qiladi: tfodon aziz-u, muhtaram-u, lek xordur, Har odameki donish-u tab'i rasosi bor. Lekin shoir bunday "aziz-u muhtaramlarni oddiy insonlardan hech qanday farqi yo'qligi, tashqi ko'rinishi, kiyim-kechagi va shuningdek, befahm va befarosatliligi bilangina farq qilishini quyidagicha tasvirlaydi: Agar uryon esa shoh-u gado jismi barobardur, Tafovut bu ikovga aylagan izhor xil'atdur... Ogahiy tashqi "xil'at'ga zeb bergan nodonlarni ustidan kulib, "sen, avvalo zohiringni emas, botiningni tuz, qalbingni go'zal qil, uni pokla, ezgulikka to'ldir, ana shunda bu abadiy go'zallik oldida sening bu o'tkinchi chiroying hech narsadir" degan fikrlarining nazmdagi talqini tubandagicha: Ko'p o'lma zohir ото Ogahiy kel, botiningni tuz, Ki botin tuzgan elning olida bekor xil'atdur... Shular bilan bir qatorda Ogahiy ijodiyotida odob-axloq masalalarida, navoiyyona taraqqiyparvarlik qarashlarini ilgari suruvchi pandnomalar ham mavjud: Bas kishi kim oqil-u dono durur, Fahmu xirad birla tavono durur. Gar amaling bo'lmasa ne foyda, Barcha so'zung bo'lg'usi befoyda... Mazkur misralardan Ogahiy mumtozlarimizdan, ayniqsa, ulug’ Navoiydan ko'p bahramand bo'lganini bilish mumkin. Bu haqda shoirning o'zi ham tan olib, shunday yozadi: Ogahiy kim topgay erdi sozi nazmingdan navo, Bahra gar yo'qdir Navoiyning navosidin sango. Haqiqatan, shoir iftixor ila ta'kidlaganidek, bu ulug’ zotga ergashish, undan iqtibos olish, she'rlariga nazira bitish, Navoiyning nazm maktabida charxlanish va sayqallanish barcha o'zbek mumtoz shoirlari kabi Ogahiyning ham orzusi bo'lgan. Shoir o'zi orzu qilgandek, ijodi jarayonida Navoiyning ijodiy dahosidan keng ta'lim va ilhom oldi. Ustoz baytlariga yondosh navoiyyona ruhdagi baytlar bitdi. Navoiy:
Ne navo soz aylagay bulbul gulistondin judo, Aylamas to'ti takallum shakkaristondin judo. Ogahiy:
Gungu lol o'lsam ne tong shirin kalomim topmayin, So'z degaymu to'ti o'lgan chog'da shakkardin judo. Mumtoz adabiyotimizda nodir hodisalardan yana biri, Ogahiy Alisher Navoiyning "Bo'lmasa, bo'lmasun, netay" radifli g'azaliga nazira bitadi. Nazira bitishning taomili shuki, unda bir shoir boshqa bir shoirning g'azaliga o'xshatma, monand yoki teng kuchli asar bitishi lozim bo'ladi. Ogahiy Navoiydek ulug' allomaning: Gar alamimg'a chora yo'q, bo'lmasa, bo'lmasun, netay, Gar g'amima shumora yo'q, bo'lmasa, bo'lmasun, netay, — matla'li g'azalidagi vazn, qofiya, radif kabi shakliy-badiiy xususiyatlarni aynan saqlab, undagi badiiy vositalar, so'z va iboralar dan ham foydalanib, Navoiyning shu g'azaliga xos va mos nazira asar yaratadi. U shunday boshlanadi: Ashkima gar kanora yo'q, bo'lmasa, bo'lmasun, netay, Ohima ham shumora yo'q, bo'lmasa, bo'lmasun, netay G'azal ishq mavzusida. Ashk — ko'zyosh, kanora — qirg'oq, humora — adad, sanoq. Demak, oshiq ma'shuqa hajrida shunday ko'zyosh to'kadiki, ko'zyoshlari to'lib-toshib qirg'oqlarga chicrik ketadi. Chekkan ohlarining ham adadi yo'q. Oshiq ma'shuqasi yo'lida haddu hisobsiz ko'z yosh to'kib, ohu nola cheksa ham, ma'shuqa beparvo. Boshqalarga "lutf" ila boqqan mahbuba oshiq tomon "qahr" bilan bo'lsa ham bir qiyo boqmaydi: Hаr dam ulusg'a lutf ila boqg'usi, qahr ila vale Mem sori bir nazora yo'q, bo'lmasa, bo'lmasun, netay. Mag'rur ma'shuqa barcha ishq ahli dardiga chora qiladi, ammo uning ko'yida sarg'aygan bechora oshiq dilining dardiga chora qilmaydi: Ishq eli ko'ngli dardig'a chora qilur, vale maning Dardi dilimga chora yo'q, bo'lmasa, bo'lmasun, netay. G'azal shu tariqa yuksak ehtiros bilan davom etadi. G'azaldagi oshiqona mazmun, ohang va ayj hech bir nuqtada pasaymaydi, aksincha, yuqorilab boraveradi. Bu o'rindagi baytlar badiiyati ham she'rning daraja miqyosini ko'taradi. Ishq tug'yonlari quruq va qoyjiroq emas. Shoir she'rdagi mubolag'a (birinchi baytda mubolag'aning ig'roq turi qo'llangan) va tazodlarni ataylab badiiy san'at sifatida qo'llamaydi, oshiqning ishq haroratidan to'kilgan "so'z"lari san'at bo'lib seziladi. Shuning uchun ham bu asar ishq tuyg'ularin tarannum etuvchi go'zal, o'lmas obida bo'lib yashab kelmoqda, kuyga solinib, qo'shiqqa aylanib, shuhrat qozonganining ham boisi ana shunda. Ogahiy she'riyati — voqelikning har turini qamrab olguvchi qomusiy she'riyat. Unda hayotning har bir nafasiga aks-sado bor. Shoir tabiatni sevdi va uni tiniq, ta'sirchan taronalarda tarannum etdi: Bo'd shod-u xurram, ey ko'ngulkim, mavsumi navro'z erur, Shohi kavokib adlining ayni jahoni afro'z erur. Ro'yi zamin sar to qadam andoq tarovatlar topib, Kim, rashk o'ti tobi behisht ahliga toqat so'z erur. Ogahiy she'riyatida ana shunday bahor, gul, navro'z mavzuidagi, hattoki, shu so'zlar radii o'rnida keltirilgan g'azallar talaygina topiladi. Ogahiy ijodiyotida an'anaviy ishq mavzusi alohida o'rin tutadi. Shoir bu mavzuni o'ziga xos yo'sinda badiiy inkishof etdi, lirik qahramonlar — oshiq va mahbuba obrazlari ham pishiq ishlangan. Ogahiyning ishqiy lirikasida oshiqning nozik his-tuyg'ulari o'zifodasini topgan: Ey joni g'amgin, mujdakim bu kecha jonim kelur, G'uncha dahonu gul badan sarvi ravonim kelur. Oshiqona g'azallarida shoir oshiq qalbning dardu iztiroblarini keng ko'lamli va mukammal qilib ifodalaydi. Lirik qahramon sevgida sobit, hijronda sobir, ahdida qat'iy, ishq yo'lidagi har qanday jabr va sinovlarga shay: Адат ming javr qilsang dardi ishqing tarkin etmon kim, Bo'lur shavqi fuzunroq necha kim cheksa jafo oshiq. Qilurman yetsa sandin har jafou javr yuz ming shukr, Ki qilmoqdur shikoyat yor javridin xato oshiq, Agar javr et va gar ehson, na qilsang komim uldurkim, Rizoi yorsiz hech ishni qilmas muddao oshiq. Ogahiyning lirik qahramoni ana shunday ishqda vaf oli, shuning uchun ham uning ko'ngli vafoli yor istaydi, vaholangki, muhabbatdagi shiori ham "vafosiz yordan ko'ra yorsiz o'tmoq afzal": Yorsizliq dardig'a sabr aylamaklik yaxshikim, Yorliq istab vafosizlarga yor o'lmoq abas. Ogahiy lirik qahramonining o'ziga xosligi yana shundaki, oshiq tashqi go'zallik oshuftasi emas, ichki go'zallik orzumandi. Uning fikricha, ma'shuqa ichki ma'naviyati — xulqi, aql-farosati, ilm-ma'rifatga munosabati, muhabbat da vafosi bilan juda go'zal Eng avvalo, oshiq orzulagan ishqu muhabbatdagi mahbuba "sarv oso qomatu ruxsoru gulfom" bo'lishi shart emas, avvalo, "xulq"da "malohat" bo'lsa bas: Ifshshoq ko'nglin olg'ali xulqu malohat shart erur, Yo'cf sarv oso qomatu ruxsorai gulfom shart Muhabbatdagi shartidagidek, ko'nglining istagidek yor top-n muhib, qandayam "o'zga dilbar sori ko'ngli mayl aylaun?"r uning "dildor"idek fazilatlarga, "rusum"larga "xos" keladigan biror bir ayol bormikan?! Shuning uchun ham muhib o'z mahbubasiga yanada vafoli va sadoqatli: O'zga dilbar ori ko'nglim, vah, nechuk mayl aylasun, Kim rusumi dilrabolig' keldi dildohmg'a xos. Shoir ham oshiqning orzulariga quloq tutadi, mahbubaning ichki dunyosini yanada ochishga harakat qiladi. "Ul malak" ham lirik qahramon orzulagandek: qalbi ma'rifatga boy, ma'naviyati yuksak, "barcha ilmlar yod anga" kunini behuda ishlar bilan emas,' dars-u sabaq takrori" bilan o'tkazadi, ilmning "sarfu nahvu mantiq" kabi turlarini chuqur bilguncha, uning sabr bilan qancha "sa'y etgani ayon": Ul malak siymoki barcha Urn bo'lmish yod anga, Ro'z-u shab dars-u sabaq takroridur mutod anga. Sarf-u nah-u mantiq ichra toki sa'y etti ayon, Sibhvay ruhi qilur tahsin-u ham imdod anga. Demak, lirik qahramonning istaklari jo bo'ldi. Ilm-ma'rifatli, xulqda malohat'li "gul” qo'yib, kim ham "xor" (tikon)ni ushlaydi?!: Demang ilgidin chekib qo'l, o'zga sho'x ilgin tut, Qaysi oqil tashlabon gulni, olur xor ilgina. Baytdagi "gul", "xor" istioralari she'rning badiiy salohiyatini belgilaydi. Ko'rinadiki, Tayanch tushunchalar:
Savol va topshiriqlar: Ogahiyning tarjimai holi bo'yicha nimalarni bilasiz? Ogahiyning adabiy merosi haqida so'zlang. "Ta'viz ul oshiqin" devonining tuzilishi va umumiy mundarijasi qanday? Ogahiyga Navoiyning adabiy ta'siri qanday bo'lgan? Mavzu: Ogahiy –mukammal mustazod kashfiyotchishi Download 1.37 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|