Mavzu: Amerika qit’asi mamlakatlariga umumiy tavsif. Reja: 1 Amerika qit’asining kashf etilishi. Amerika qit’asining xududiy bo‘linishi

Reja: 2

1. Shimoliy, Markaziy va Janubiy Amerika mamlakatlari.

Shimoliy va Markaziy Amerika mamlakatlari qatoriga AQSH, Kanada, Meksika, Kosta-Rika, Salvador, Gvatemala, Gonduras, Nikaragua, Panama va Beliz kiradi. Umumiy maydoni – 21971.5 ming km².

t/r	Mamlakat nomi	Poytaxti	Maydoni (ming km^2)	Aholisi (mln kishi)	Pul birligi
1	AQSH	Vashington	9518.9	325.4	AQSH dollari
2	Kanada	Ottava	9971.0	35.8	Kanada dollari
3	Meksika	Mexiko	1958.2	122.8	Yangi peso
4	Kosta-Rika	San-Xose	51.1	5.1	Kosta-Rika koloni
5	Salvador	San-Salvador	21.0	6.9	Salvador koloni
6	Gvatemala	Gvatemala	108.9	16.8	Ketsal
7	Gonduras	Tegusigalpa	112.1	8.8	Lempira
8	Nikaragua	Managua	131.8	6.3	Oltin kordoba
9	Panama	Panama	75.5	3.8	Balboa
10	Beliz	Belmopan	23.0	0.4	Beliz dollari
			21971.5	532.1

Bu mamlakatlarning maydoni jihatidan eng yirigi Kanada (9971.0 ming km²) bo‘lib kichigi Salvador (21.0 ming km²) davlatdir.

Aholi soni bo‘yicha eng yirigi AQSH (325.4 mln kishi) bo‘lib, eng kichigi Beliz (400 mingga yaqin) davlatidir.

Janubiy Amerika mamlakatlari qatoriga Argentina, Boliviya, Braziliya, Ekvador, Gayana, Gviana, Kolumbiya, Paragvay, Peru, Surinam, Urugvay, Venesuela, Chili kiradi.

Umumiy yer maydoni – 17846.3 ming km².

t/r	Mamlakat nomi	Poytaxti	Maydoni (ming km^2)	Aholisi (mln kishi)	Pul birligi
1	Argentina	Buenos-Ayres	2780.0	43.2	Peso
2	Boliviya	Sukre (rasman) La-Pas (amalda)	1098.6	11.8	Boliviano
3	Braziliya	Brazilia	8547.4	206.7	Real
4	Ekvador	Kito	272.0	16.1	Sukre
5	Gayana	Jorjtaun	215.0	0.8	Gayana dollari
6	Gviana (Fransiya)	Kayenna	91.0	0.3	Fransiya franki
7	Kolumbiya	Santa-Fe-de- Bogota	1141.7	49.5	Kolumbiya pesosi
8	Paragvay	Asunson	406.8	7.1	Guarani
9	Peru	Lima	1285.2	31.9	Yangi sol
10	Surinam	Paramaribo	163.8	0.6	Surinam guldeni
11	Urugvay	Montevideo	176.2	3.8	Urugvay pesosi
12	Venesuela	Karakas	912.0	31.6	Bolivar
13	Chili	Santyago	756.6	18.6	Chili pesosi
			17846.3	422.0

Janubiy Amerika mamlakatlarining maydoni jihatidan eng yirigi Braziliya (8547.4 ming km²) bo‘lib, eng kichigi Gviana (Fransiya «dengiz orti departamenti» va regioni) (91.0 ming km²) davlatdir.

Aholi soni bo‘yicha eng yirigi Braziliya (206.7 mln kishi) bo‘lib, eng kichigi Gviana (Fransiya) (300 mingga yaqin) davlatdir.

Karib havzasiga kiruvchi mamlakatlarga quyidagi orol mamlakatlari kiradi: Antigua va Barbuda, Bagama orollari, Barbados, Dominika, Dominikana Respublikasi, Gaiti, Grenada, Kuba, Sent-Kits va Nevis, Sent-Lyusiya, Sent-Vinsent va Grenadin, Trinidad va Tobago, Yamayka.

Umumiy maydoni – 226.585 km².

t/r	Mamlakat nomi	Poytaxti	Maydoni (ming km^2)	Aholisi (mln kishi)	Pul birligi
1	Antigua va Barbuda	Sent-Jons	0.443 km^2	0.1	Sharqiy karib dollari
2	Bagama orollari	Nassau	13.9	0.4	Bagama dollari
3	Barbados	Brijtaun	0.431 km^2	0.3	Barbados dollari
4	Dominika	Rozo	0.800 km^2	0.1	Sharqiy karib dollari
5	Dominikana Respublikasi	Santo-Domingo	48.7	11.1	Dominika pesosi
6	Gaiti	Port-o-Prens	27.7	11.6	Gurd
7	Grenada	Sent-Jorjes	0.344 km^2	0.1	Sharqiy karib dollari
8	Kuba	Gavana	110.9	12.1	Kuba pesosi
9	Sent-Kits va Nevis	Baster	0.262 km^2	0.56	Sharqiy karib dollari
10	Sent-Lyusiya	Kastri	0.616 km^2	0.2	Sharqiy karib dollari
11	Sent-Vinsent va Grenadin	Kingstaun	0.389 km^2	0.1	Sharqiy karib dollari
12	Trinidad va Tobago	Port-of-Speyn	5.1	1.4	Trinidad va Tobago dollari
13	Yamayka	Kingston	11.0	3.0	Yamayka dollari
			226.585 km^2	40.556 ming kishi

Karib havzasi mamlakatlarining maydoni jihatidan eng yirigi Kuba (110.9 ming km²) bo‘lib, eng kichigi Sent-Kits va Nevis (0.262 km²) davlatidir.

Aholi soni bo‘yicha en yirigi Kuba (12.1 mln kishi) bo‘lib, eng kichigi Sent-Kits va Nevis (56 mingdan ortiq) davlatdir.

2. Amerika qit’asi mamlakatlari sanoati, qishloq xo‘jaligi, transporti.

Amerika qit’asi mamlakatlaridan shimoliy va markaziy Amerika davlatlari xo‘jaligining negizini AQSH va Kanada sanoati, Meksikada sanoati bilan dehqonchilik, Panamada dengiz transporti, qolgan mamlakatlarda dehqonchilik, asosan, banan, kofe, shakarqamish, jo‘xori yetishtirish rivojlangan.

Markaziy Amerika mamlakatlari sanoatida tog‘-kon va oziq-ovqat sanoati tarmoqlari yetakchi o‘rinlarni egallaydi.

Xalqaro iqtisodiy aloqalarni amalga oshirishda ya’ni eksport-import operatsiyalarida dengiz transporti, ichki aloqalarda temiryo‘li va avtomobil transporti muhim ro‘l o‘ynaydi.

Quvur transporti AQSH, Kanada va Meksikada yuqori darajada rivojlangan.

Janubiy Amerika va Karib havzasi mamlakatkarining xo‘jaligi o‘rtacha rivojlanish darajasiga ko‘ra Osiyo va Afrikadagi rivojlanayotgan davlatlarga nisbatan sezilarli ustunlikka egadir. Ammo sanoat Janubiy Amerikada bir tekis rivojlanmagan.

Hozirgi paytda sanoat Argentina, Braziliya, Urugvay, Yamayka, Kuba, Puerto-Riko, Trinidad va Tobaga, Chilida mintaqaning boshqa davlatlariga nisbatan birmuncha rivojlangan. Sanoatning barcha tarmoqlari mavjud.

Tog‘-kon sanoati Venesuela (neft), Chili (mis, fosforitlar), Braziliya (temir rudasi, olmos, oltin), Boliviya (tabiiy gaz), Surinam, Yamayka (boksitlar) va boshqa mamlakatlarda rivojlangan.

Qayta ishlovchi sanoatdan qora metallurgiya (Braziliya), rangli metallurgiya Braziliya, Chili, Yamayka va Surinam davlatlarida rivojlangan.

Elektroenergetika Braziliya, Argentina, Chili, Venesuela, Surinam va boshqa qator mamlakatlarda rivojlangan.

Mashinasozlik korxonalari barcha mamlakatlarda faoliyat ko‘rsatmoqda. Avtomobilsozlik Venesuela, Braziliya va Argentinada yuqori darajada taroqqiyot etgan.

Kimyo va neft kimyosi Braziliya va Venesuelada, yog‘ochni qayta ishlash Braziliyada tovar ahamiyatiga ega.

Yengil va oziq-ovqat sanoati tarmoqlari mintaqaning barcha mamlakatlarida o‘zining korxonalariga ega.

Janubiy Amerika va Karib havzasi mamlakatlari qishloq xo‘jaligi mintaqa hududi bo‘ylab tekis rivojlanmagan. Jami qishloq xo‘jalik mahsulotining 1/3 qismini chorvachilik yetishtirib beradi. Bu tarmoqning ahamiyati, ayniqsa, Argentina, Urugvay va Braziliyada katta. Qoramolchilik, qo‘ychilik, parrandachilik chorvachilikning eng mahsuldor tarmoqlari hisoblanadi.

Dengiz bo‘yi davlatlari, ayniqsa, Peru, Chili, Braziliyada baliqchilik muhim sohadir.

Dehqonchilik tarmoqlaridan donchilik (Argentina, Braziliya), shakarqamish yetishtirish (Braziliya, Kuba, Kolumbiya, Venesuela va boshqalar), kofe yetishtirish (Braziliya, Venesuela, Kolumbiya), bananchilik (Braziliya, Kolumbiya, Karib havzasi mamlakatlari), tovar ahamiyatiga ega.

Transporti Janubiy Amerika mamlakatlarining aksariyatida ancha sust rivojlangan.

Quruqlikda harakatlanuvchi asosiy transpost tarmog‘i avtomobildir. Bu tarmoq barcha mintaqa mamlakatlarini amalda bir-biri bilan bog‘lovchi yagona quruqlik transportidir.

Temiryo‘l transporti yanada sust rivojlangan. Bu esa o‘z navbatida iqtosodiyotning rivojlanishida ancha to‘sqinlik qiladi.

Barcha mamlakatlar va ularning ichki rayonlarini bir-biri bilan bog‘lashda dengiz va daryo transporti ayniqsa Karib havzasi mamlakatlari uchun katta ahamiyatga ega.

Sanoatida tog‘-kon, neft-kimyo, metalsozlik, aholi iste’mol mahsulotlari uchun tarmoqlari ancha ahamiyatli.

Qishloq xo‘jaligida yirik yer egalariga tegishli plantatsiyalarda tashqi bozor uchun ko‘plab kofe, shakarqamish, banan, tropik meva mahsulotlari chiqariladi.

Okeanbo‘yi hududlarida dengiz baliqchiligi katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Peru va Chili jahondagi eng yirik baliq mahsulotlari ishlab chiqaruvchi davlatlar qatoriga kiradi.

3. Amerika qit’asi mamlakatlarining tashqi iqtisodiy aloqalari.

Shimoliy va Markaziy Amerika mamlakatlaridan AQSH, Kanada, Meksika sanoati mahsulotlarini, Markaziy Amerika mamlakatlari esa sanoat va qishloq xo‘jalik mahsulotlarini, ayniqsa, banan, shakarqamish, kofe, sitrus mevalarni, chorvachilik mahsulotlarini eksport qiladi. AQSH don mahsulotlarini yetishtirishda jahonda 2-o‘rin, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini eksport qilish bo‘yicha 1-o‘rinni egallaydi.

Kanada eksportining asosiy mahsulotlari: avtomobillar, samolyotlar, mashinalar, telekommunikatsiya jihozlari, kimyoviy o‘g‘itlar, yog‘och, qog‘oz, neft mahsulotlari, tabiiy gaz, alyuminiy, nikel, kaliy tuzlari, uran, elektr quvvati, bug‘doy.

Kuba eksportining asosiy mahsulotlari: shaker, nikel rudasi, tamaki, sigara, baliq, krevetka (qisqichbaqa)lar, sitrus mevalari, qahva (kofe), ananas hisoblanadi.

Panama - banan, krevetkalar, shaker, qahva (kofe), kiyim, neft mahsulotlari, qovun va tarvuzlar hisoblanadi.

Janubiy Amerika va Karib havzasi mamlakatlari eksportida: Argentina- kimyoviy mahsulotlar, mashinalar va ularning jihozlari, qishloq-xo‘jaligi (bug‘doy, shakar, o‘simlik moylari, paxta) mahsulotlari, alyuminiy.

Paragvay - (kofe) qahva, paxta, yog‘och, soya, tamaki, tung yog‘i, go‘sht, elektr quvvati, sherst matolarini.

Surinam - glinozem, alyuminiy, neft, yog‘och, krevetkalar, baliq, guruch, banan.

Sent-Kits va Nevis - mango, paxta, elektron qismlar, ichimliklar.

Trenada - banan, kakao, muskat yong‘og‘i, mevalar, sabzavotlar.

Dominikana Respublikasi - ferronikel, shakar, oltin, kumush, qahva (kofe), kakao donalari, tamaki, go‘sht.

Bagama orollari - neft mahsulotlari, dori-darmon, parfumeriya, rom, sement, muz, meva va sabzavotlar, qimmat navli yog‘och.

Antigua va Barbuda - gazlamalar, kiyim, elektron jihozlar.

Yamayka - boksitlar, shakar, rom, qahva, sitrus mevalari, kiyim, glinozem (alyuminiy oksidi), zanjabil.

Trenidad va Tobago - neft, neft mahsulotlari, tabiiy gaz, kimyoviy mahsulotlar, po‘lat, o‘g‘itlar, shakar, kakao, sitrus mevalari, gullar.

Peru - rangli metallar konsentratlarini tayyorlash (mis, rux, qo‘rg‘oshin), oltin, kumush, neft va neft mahsulotlari, baliq uni, shakar, qahva, paxta, to‘qimachilik, sherst, koka, kokainni eksport qiladi.

Shuni ham esda saqlash kerakki, birgina Kanada davlati eksportining 70% i AQSH ga qaratilgan.

Amerika qit’asi mamlakatlaridan Chili bir yilda o‘rtacha 488 mln litr, AQSH esa 303 mln litr vino eksport qiladi.