Mavzu: Antik davr O’rta Osiyo Buddaviylik markazlari

2.2 Yo’qolgan shahrdagi buddizm markazi
Amudaryo sohilida Termizdan 30 km uzoqlikda qadimiy Kampirtepa shahrining xarobalari joylashgan. 2018-yilda arxeolog olimlar Iskandar Zulqarnaynning qarorgohi bo‘lmish Oksdagi (Amudaryoning qadimgi nomi) Iskandariya qadimgi shahri aynan shu yerda joylashganligini isbotladilar. Buyuk sarkardaning kelishi davriga oid yangi ob’yektlar va madaniy qatlamlarning kashf etilgani bunga dalil bo‘lgan. Kampirtepa shahri – xandak bilan o‘ralgan ark bo‘lib, ichki shahri minorali mustahkam qal’a devori bilan o‘ralgan. Qadimgi shaharning qal’asida odamlar miloddan avvalgi IV asr oxirlarida yashab boshlashgan. Ichki shahar esa milodiy I asrning boshlarida qurilgan bo‘lib, milodiy II asrda bu hududda Kushon podsholigi tashkil topgunga qadar mavjud bo‘lgan. Antik davridagi shahar-bandargohning hududida olimlar ob’ektlarni saqlab qolish uchun noyob ishlarini olib borishdi. Hozirda Kampirtepa qal’asi YUNESKO ning butunjahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan.K. 2 qism; qalʼa va undan gʻarb va sharq tomonda joylashgan, atrofi devor bilan oʻralmagan qismdan iborat. Gʻarbdan sharqqa tomon umumiy uz. 750 m, shim. dan jan.ga —200–250 m. Qalʼa (mayd. 4 ga) ark va turar joylardan tashkil topgan. Uning atrofi qalinligi 5 m keladigan mustahkam mudofaa devori bilan oʻrab olingan; devorga ichki yoʻlaklar qilingan, burchaklari-da minoralar oʻrnatilgan boʻlib, xandaq bilan oʻralgan. Ark qalʼaning markaziy qismida joylashgan, jan. tomondan uning bir kismini suv yuvib ketgan. Arkning mayd. — 1, 3 ga, jan.-sharqiy burchagida darvozasi boʻlgan⁷. Ark xom gʻishtdan qalinligi 5 m ga yaqin devor bilan qurshalgan. Devor atrofi kengligi 10 m lik xandaq bilan oʻrab olingan. Arkning ichki qismida turli maqsadlar uchun moʻljallangan xonalar joylashib, ular oʻzaro yoʻlaklar bilan bogʻlangan 4 ta yirik blokni tashkil qiladi. K.ning mustahkamlan-magan qismi, asosan, dafn inshootlari majmuasi bilan band. Uning shim. gʻarbiy qismida, 0,5 ga lik maydonda naus tipidagi 10 dafn inshooti joylashgan boʻlib, ular hajmi 33—34—35 X 33—34—35 X 13—14 sm lik kvadrat shakldagi xom gʻishtdan terilgan. Shar-qiy qismda yana bir dafn inshooti boʻlib, uning tarhi toʻrtburchak, shim.dan jan.ga tomon choʻzilib, uz. 66,5 m, kengligi 3—4,2 m boʻlib, bir-biridan yoʻlaklar bilan ajratilgan uchta binodan iborat. K.ning mana shu qismidan tarhi aylana shaklda boʻlgan xumdon topilgan. K.dagi hayot uchta asosiy davrga boʻlinadi: B i r i n ch i davr (mil.av. 3—2-asrlar) — K.ning jan. qismida, boʻlajak ark oʻrnida qalʼaning vujudga kelishi; Yunon-Baqtriya podsholigi davriga oid turar joilarning katta qismini Amudaryo suvi yuvib ketgan. Ikkinchi davr (mil. av. 2— 1-asrlar) — ark oʻrnida hayot qisman jonlana boshlagan. Uchinchi davr (mil. 1—2-asrlar) — K.ning yuksalgan davri, mustahkam qalʼa bunyod etilishi, uning tizimining shakllanishi. K.dan koʻplab sopol idishlar, bezak buyumlari, haykalchalar va b. topilgan⁸. Taxminan 4 gektar maydonga ega bo'lgan aholi punkti uch qismdan iborat: qal'a, 11 blokdan iborat turar-joy maydoni, qalinligi 5 m qal'a devorlari bilan o'ralgan, to'rtburchaklar minoralar va xandaklar bilan o'ralgan va mustahkamlanmagan "shahar cheti" ”. «Shahar chetida» zardushtiylik tipidagi dafn inshootlari (kata va naus) qazilgan. Qazilgan butun uzunligi va bir necha o'nlab metrlar shahar qal'asi devorini to'rtburchaklar minoralar bilan qayta tikladi. Topilmalar orasida salavkiy, yunon-baqtriya, yuechji va kushon tangalari, terakotaning noyob majmualari (jumladan, Duddiy tangalari) va kulolchilik buyumlari, papirusdagi noyob Baqtriya qoʻlyozmalari — 2-asrning birinchi yarmiga oid eng qadimiy Oʻrta Osiyo. milodiy asr. e. Maydoni 0,6 gektar bo'lgan qo'rg'on trapetsiya shaklida tuzilgan. U turar-joyning janubiy qismida, markaziy o'qdan g'arbga siljish bilan joylashgan. janubda yigirma metrli qoya bilan chegaralangan. Boshqa tomondan yaqinlashishlar eni 19 m dan ortiq bo'lgan xandaq bilan himoyalangan bo'lib, u qal'ani shahar qismidan ajratib turadi. Qal'aning rejasini ochish (o'lchami 45-75x100 m) uning yo'qolgan janubiy qismi uning butun sobiq maydonining kamida uchdan bir qismini tashkil etganligini ko'rsatadi (Savchuk / Qurbonov /, 1989: 73). Qal'a majmuasi ichki binolarni, mustahkamlash tizimlarini va janubi-sharqiy burchakda pandusli "darvoza" ni o'z ichiga oladi. Daryoning tekisligiga, paromdagi iskalaga tushish uchun rampa ishlatilgan. Va rampa bo'ylab koridorni tashkil etuvchi devorlar bor edi. Unga kirishdan oldin "shlyuz" inshooti joylashgan bo'lib, uning devorlarining qazilmagan xarobalari qirg'oq qoyalarida o'qiladi. Shahristonning gʻarbiy, shimol va sharqdagi istehkom tizimida darvozaning joylashuvi qayd etilmagan. Ular faqat janubi-sharqda joylashgan bo'lishi mumkin edi, chunki faqat shu hududda istehkomlar vayronalari yo'q (ehtimol yuvilib ketgan) va qirg'oqning daryo va ariqgacha bo'lgan relefi asta-sekin kamayib bormoqda. Topografik vaziyatning tahlili daryoga, xususan, qal'aning sharqiy yuzi bo'ylab pastga tushish uchun jarlardan foydalanish imkoniyatini tasdiqlaydi. Bunda jarlik-ariq tubi boʻylab oʻtgan yoʻl posyolka garnizonining doimiy nazoratida boʻlgan. Boshqa tomondan, qal'a ariqidan xuddi shunday foydalanish ehtimolini inkor etib bo'lmaydi. Uning ko'cha sifatida ishlatilishining tasdig'i qo'rg'onning shimoliy-g'arbiy yuzidagi 4-bo'limda vayronalar qatlamlari ustida tozalangan, uning yuzasining ikki qatorli loy g'ishtli "yo'l qoplamasi" hisoblanadi (Savchuk / Qurbonov /, 1989: 78). ). Qal'aning 4-minorasiga biriktirilgan ba'zi inshoot binolari qoldiqlari ham topilgan. Bu hududdagi ko'cha-xandon bo'ylab shaharga kirishda darvoza binosi bo'lib xizmat qilishi mumkin. Barcha binolar va ko'chalarni asfaltlash ariqda katta darajada vayronalar bilan to'ldirilganidan keyin amalga oshirildi va uning darajasi bir necha metrga ko'tarilganligi sababli engib bo'lmas to'siq vazifasini bajara olmadi. Ularning qurilgan vaqti Vima Kadfiz tangalari bilan yaxshi ko'rsatilgan. Ulardan biri qal'aning yuqoridagi 4-minorasining ta'mirlash qoplamasi tagida topilgan. Qal'aning butun hududida olib borilgan keng ko'lamli qazishmalarda Buyuk Kushonlar davri (eramizning 1-2-asrlari) ustki bino gorizontining 120 dan ortiq xonalari topilgan. Stratigrafik tadqiqotlar turli hududlarda madaniy qatlamlarning saqlanishining notekisligini aniqlashga imkon berdi. Kuchli diflyatsiya va eroziya tufayli, ayniqsa, qal'aning perimetri bo'ylab yuqori kushon va yuechji qatlamlari yo'qolgan. Turli hududlarda saqlanib qolgan madaniy qatlamlarning qalinligi 1 dan 8 m gacha. Pastki qatlamlarda 3-1-asrlarga oid materiallar mavjud. Miloddan avvalgi va yashirin joylarda topilmalar 1-2-asrlarga tegishli. n. e. Qanishka I tangalarida oxirgi yashash davri qavatlari va ulardan topilgan ashyolar sanasi koʻrsatilgan. Kampirtepa qoʻrgʻoni joylashuviga koʻra, Baqtriyaning boshqa qoʻrgʻonlari singari mudofaa maqsadida eng kam himoyasiz va eng qulay joyni egallagan. Ehtimol, oldingi davrda, uning o'rnida birinchi turar-joy harbiy mudofaa inshooti sifatida qurilgan bo'lib, uning istehkomlari mustahkamligi, devorlari va ustun minoralarining monolit toshlari bilan yunon-baqtriya an'analariga mos keladi. Masalan, quyi shahar Oyxonim istehkomlarida IV-II asrlarga oid devorlar. Miloddan avvalgi e. 11 m ga chiqib turuvchi monolit minoraga ega, uzunligi = 18,7 m.“Baqtra I” qal’a devorlarida ma’lum oraliqlarda takrorlanib turuvchi 15x2,5 m o‘lchamdagi shunga o‘xshash keng to‘siqlar mavjud. Keykobadshohda (miloddan avvalgi III-I asrlar) poydevori m = 4,2 m devorlar va parda oraligʻi 20-22 m boʻlgan monolit minoralar (13x6 m). Dalverzintep qal’asining qadimiy istehkomi ham monolit minoralar (25 x 5,8-6 m) bilan xarakterlanadi (Qurbonov, 1999: 47). 2018 yilda ilmiy arxeologlar Iskandar Zulqarnaynning qarorgohi Oksdagi qadimgi Iskandariya (Amudaryoning boshqa nomi) bir paytlar shu yerda joylashganligini isbotladilar. Arxeologik qazishmalar paytida madaniy qatlamlar topilib, buyuk sarkarda kelgan davrga tegishli yangi buyumlar aniqlangan.Kampirtepa shahridagi hayot kamida 500 yil davom etgan va tarixchilar uni uchta tarixiy davrga ajratishadi:
1. Dastlabki bosqich – bu Iskandar Zulqarnaynning Kampirtepa shaharchasiga kelishi (mil. av. IV - II asrlar).
2. Kushon-Yuyeji davri – eng barqaror va osoyishta davr (mil. av. II - I asrlar).
3. Kushon davri – Kampirtepaning eng yuqori gullab-yashnashi davri (mil. I - II asrlar).
Hozir Kampirtepa tarkibiga chuqur xandak va qalʼadan iborat “Quyi shahar” kiradi. “Quyi shahar” to‘rtburchakli minoralari bo‘lgan qalin devor bilan himoyalangan. “Quyi shahar” ning ichida to‘rtta katta bloklarga birlashtirilgan va yo‘laklar bilan ajratilgan turli xonalar mavjud. Shaharning mustahkamlangan qismida asosan qabristonlar joylashgan. Shuningdek, ushbu hududda buddaviylik ibodatxonasi qoldiqlarini, xalq ijodiyoti namunalarini, turli tarixiy davrlarning meʼmoriy va dizayn yechimlarini ko‘rish mumkin, bu esa o‘z navbatida olimlar va tarixchilarning qiziqishiga sabab bo‘lmoqda.