Mavzu: Antik davr O’rta Osiyo Buddaviylik markazlari

Shaharning vayron etilishi va inqirozi
V asrda shahar yongʻin ostida qolgan, soʻngra esa yana qayta tiklangan. VI asrda esa shahar butunlay vayron boʻldi. bu eftalitlarning turk hoqonlari va eron sosoniylarining birlashgan qoʻshinlari bosqini natijasida xukmronlikni qoʻldan chiqarishi natijasida sodir boʻldi. Shundan soʻng esa VI asr oxiri VII asr boshlarida tashlandiq shahar xarobalari ustida kulollar maxallasi bunyod etiladi. Shahar ibodatxonasi qayta tiklandi. Biroq avvalgi iloh xaykalchasi oʻrniga toʻgʻri burchakli olov mehrobi oʻrnatildi. Bu ibodatxonaning soʻngi davri VII asrda keshda zarb etilgan tangalarda oʻz aksini topgan. Yerqoʻrgʻondagi qazishmalarda muhim topilmalar bu davr toʻgʻrisida muhim ilmiy xulosalar chiqarishga toʻla asos boʻla oladi. Olimlar bularga asoslanib, qadimgi nahshabliklarning-maʻnaviy dunyosiga sayohat qilishga muvaffaq boʻldilar. Samarali nazariy tadqiqotlar olib borgan olimlar Yerqoʻrgʻonliklarning goʻzallikka naqadar oshno boʻlganliklarini oʻz koʻzlari bilan koʻrdilar.Qadimgi Qarshi vohasi-ning aholisining qadimiy madaniyati, sanʻati va mafkurasiga tegishli boʻlgan topilmalar va kuzatishlar haqidagi hikoyani shundan boshlash kerakki, dastlabki temir davrida Soʻgʻdda ham baqtriyada ham mil. Av VII-V asrlarga tegishli shaharlar axolisining izlari topilmagan. Bu fakt olim va mutaxassislarni shunday fikrga olib keladiki, ular ilm-fanga allaqachon maʼlum boʻlgan murdani tashlab ketish kabi zardushtiylik odatini qoʻllaganlar. yunon-rim va arab manbalariga koʻra markaziy osiyo islom dinigacha zardushtiylikning makoni hisoblangan. Zardushtiylar oʻliklarni yoqishmagan xam, koʻmishmagan xam. Ular murdani balandliklar, qir-adirlarga tashlab ketishgan. Tana chirib bitgach, suyaklarni yigʻib olib ossuriy idishlariga solgan holda koʻmishgan. Ammo dastlab suyaklarga hatto tegishmagan boʻlsa kerak. Keyinchalik suyaklarni koʻmishni boshlaganlarida ham faqat kalla va yirik suyaklarni terib olishgan, xolos. biroz vaqt oʻtgach zardushtiylar suyaklarni saqlash uchun maxsus bino-nauslar qurishgan. Nauslarda yiliga ikki marta navroʻz va mehrjon bayrami-da ajdodlar ruhiga bagʻishlab diniy marosimlar amalga oshirilgan.Bular Yerqoʻrgʻonning oʻziga tegishlidir. Bizga shahar aholisining qabrlari nomaʼlumdir. Yerqoʻrgʻonning qadimiy madaniy qatlamida olib borilgan qazishmalar natijasida baʼzi joylaridan ajralib ketgan inson suyaklari topilgan tarixchilarining xabar berishicha, Soʻgʻd bilan qoʻshni boʻlgan baqtriyada shahar devorlarining ichlari inson suyaklari bilan toʻla boʻlgan va faqat iskandar davriga kelib bu odatga barham berilgan.