Mavzu: Atom tuzilishi nazariyasi va kvant mexanikasi

makroolamni tashkil qiladi. Mikroolam ob‘ektlari esa, ko’z bilan ham, 
mikroskop yordami bilan ham ko’rinmaydi. Ular jumlasiga molekula, atom, 
elektron, proton, neytronlar kabi elementar zarrachalar kiradi. Mikroob‘ektlarni 
eng muhim xususiyatlari shundaki, ular ham zarracha, ham to’lkin xossalarini 
namoyon qiladi. Masalan, yoruglik kvantlari – fotonlarda zarracha (korpuskulyar) 
xossalar borligini Stoletov kashf etgan fotoeffekt hodisasi va Komptonning 
yoruglikning yoyilishi effekti nomli tajribalari asosida isbot qilingan, lekin 
interferentsiya va difraktsiya hodisalari yorug’likning to’lqin tabiatga ega 
ekanligini ko’rsatdi. Makroolam ob‘ektlarining hossalari klassik mexanika 
qonunlari asosida ham izoxlanadi, chunki ular aniq o’lchamli radius, aniq 
o’lchamli tezlik va boshqa xossalarga ega bo’lib, fazoda aniq o’rinni egallaydi. 
Mikroolam ob‘ektlarining jismlari, masalan, elektron harakat tezligi, radiuslarining 
katta – kichikligi va holatlarining koordinatlari ma‘lum darajada ehtimollik 
bilangina tavsiflanishi mumkin. to’lqin mexanika asosida ikki printsip yotadi. 
Birinchisi – «mikroolam zarrachagina emas ular to’lqin hamdir», bu printsip de 
Broyl formulasi 

---

λ = 
mv
h
 
bilan ifodlanadi (bu yerda: m – zarracha massasi; v – uning tezligi; h – plank 
doimiyligi; h – 6,624 . 10
–34 
j · sek; λ – zarrachaga mos keluvchi to’lqin uzunligi). 
To’lqinsimon harakat makrosistema jismlari uchun ham taaluqli, lekin ular
harakatining to’lqin uzunligi juda katta va chastotasi kichik bo’lishi tufayli bunday 
harakatni inobatga olmasa ham bo’ladi. Mikroolam zarrachalarining to’lqin 
o’lchamlari makroolam zarrachalarinikiga teskari bo’lib, ularni xisobga olmasa 
bo’lmaydi. Chastota katta bo’lishi ularning energiyasi ham katta bo’lishiga olib 
keladi.
De Broyl formulasi, olib borilgan tadqiqotlar natijasida isbot etildi. Professor 
P.S.Tartakovskiy elektronlarning difraktsiyaga uchrashi misolida de Broyl 
formulasining to’g’ri ekanligini tasdiqladi. Keyinchalik, neytron, proton, geliy 
atomi, vodorod molekulasi ham difraktsiya xodisasiga uchrashi kuzatildi. Hozirda 
mikroolam zarrachalarining to’lqin xususiyatlaridan elektronografiya, 
neytronografiya va boshqa sohalarda keng foydalanilmokda. Ikkinchi printsip – 
Geyzenbergning noaniqlik printsipi bo’lib, bu printsipga muvofiq, elektronning 
impulsi yoki tezligi kanchalik aniqlik bilan topilsa uning koordinatlari (fazodagi 
o’rni ) shunchalik noaniqlik bilan o’lchanadi: 

Р
Х
. 

х ≥ 

2
h
;

Р 
У
. 

у ≥ 

2
h
;

Р
Z
. 

Z ≥ 

2
h
Atom tarkibining musbat zaryadli qismini ingliz olimi E. Rezerford x – 
zarrachalarning tarqalishini o’rganish natijasida kashf etdi. Rezerford x – 
zarrachalar oqimi yupqa metall plastinkaga yo’naltirilsa, ularning ko’p qismi 
metall plastinka orqali o’tib, o’zining to’g’ri chiziqli harakatini o’zgartirmasligini 
aniqladi; x – zarrachalarning faqat bir qismigina harakatini dastlabki yo’nalishidan 

---

turli burchaklarga og’adi. Ba‘zi juda kamdan kam hollarda yo’nalishini bunday 
keskin o’zgartirishini shu bilan izohlash mumkinki ular atom ichida uning musbat 
zaryadli va x – zarrachaga qaraganda katta massali tarkibiy qismi bilan to’qnashadi. 
x – zarrachalar juda ko’p atomlar o’tishiga qaramay, ulardan faqat ozginasi 
o’zining to’g’ri chiziqli harakatidan og’adi. Bundan atom tarkibining musbat 
zaryadli qismi atom hajmiga nisbatan juda kichik bir hajmini ishg’ol qiladi degan 
xulosa chikadi.
Rezerford 1911 yilda atom tuzilishining yadro nazariyasini taklif qildi. Bu 
nazariyaga muvofiq atom markazida musbat zaryadli yadro joylashgan bo’lib, 
uning atrofida eletronlar aylanib yuradi. Butun atom elektroneytraldir, chunki 
elektronlar zaryadining yigindisi yadroning musbat zaryadlari soniga teng. 
Elektronlar massasi juda kichik, demak hakikatda atomning barcha massasi uning 
yadrosida to’plangan. Musbat yadro bilan elektronlar orasida tortilish kuchi 
elektronlarning markazdan qochish kuchi bilan muvozanatda bo’ladi:
2
2
r
r
mv


bu yerda m-elektron massasi; 
v-elektron tezligi; 
e-zaryadi; 
r – yadro bilan elektron orasidagi masofa. 
 
1919 yilda Rezerford atom yadrosi sun‘iy yo’l bilan parchalashda radioaktiv 
nurlanishda chikadigan x-zarrachalarning juda katta kinetik energiyasidan birinchi 
bo’lib foydalandi. U x-zarrachalar bilan azot atomlarini bombardimon qildi, 
natijada atom yadrosi o’zgardi. Bir xil atomlar yadrolarining boshqa xil atom 

---