Mavzu: Auditorlik tanlash uslubini shakllantirish, tanlash riski va natijalarini baholash. Reja: Kirish

2. Auditorlik tanlashning maqsadi va tanlash bilan bog’liq risklar.

Ichki nazoratni testlashda tanlashdan foydalanishdan maqsad ichki nazorat tizmi samarali ishlash yoki ishlamasligini aniqlash xisoblanadi. Agar ular samarali ishlamasa, auditor mustaqil protseduralarni konstruktsiyalayotganda boshqaruvning ichki vositalari muxokamasi haqida qaror qabul qilishda ko’rib chiqishi lozim. Schetlar saldosini testlashda tanlashning maqsadi bu schetlar saldosini buzib yozishlar sonini baholashdir. Agarda buzib ko’rsatishlar (xatolar) ko’p bo’lsa, auditor schetlar saldosini to’zatish imkoniyati bo’lishi uchun ular haqida bilishni istaydi. Biroq tanlashda hamisha ma’lum risklar bo’ladi. Masalan, auditor etarlicha miqdordagi elementlarni ko’rib chiqa olmas edi yoki tanlash jami hajim uchun reprezentativ bo’la olmas edi. Shu tariqa, auditorlar ular tekshirayotganlar xaqidagi noto’g’ri xulosalar ehtimolini minimallashtiruvchi tanlab olishlarni kurib chiqishlari kerak.

Tanlash birliklariga tekshiriladigan alohida elementlar kiritiladi. Tanlash birliklari umumiy to’plamni tashkil etadi. Umumiy to’plam auditor nazorat protseduralari samaradorligi yoki schetdagi buzib yozishlar kabi ayrim xususiyatlarni baholamokchi bo’lganida, schetlar saldosini tashkil etuvchi operatsiyalar yoki elementlar guruhidir. Tanlash birligiga daromadni tan olishga ta’lukli bo’lgan yil davomida sotilgan buyurtmalar bo’lishi mumkin edi. Auditor tanlashdan foydalanishda to’rtta kritik savolga javob berishi kerak.

1.Qanday umumiy to’plam va tanlash birligi tekshirilmog’i zarur va qanday xususiyatlari tekshirilishi lozim (umumiy bosh to’plam) ?

2.Auditorlik testlash uchun qancha element tanlab olinishi kerak(tanlab olish hajmi)?

3.Tanlab olishga qanday elementlar kiritilishi lozim(tanlash) ?

4. Tanlab olishga qarab umumiy to’plam xaqida qanday xulosalar qilish mumkin (baholash)?

Tanlash bilan bog’liq va bog’liq bo’lmagan risklar

Tanlab olishdan umumiy to’plam haqida xulosalar qila turib, auditor umumiy to’plamning o’ziga xos xususiyatlari haqida xatolar qilishi mumkin, chunki yo a) auditor auditorlik protseduralarini tegishlicha bajarmagan yoki muammolarni noto’g’ri tahlil qilish yoki b) auditor umumiy to’plamga nisbatan reprezentativ bo’lmagan tanlashni noto’g’ri talqin qilganda. Biroq auditorlik firmalari bu risklardan ikkalasini ham nozorat qila oladi.

Tanlash bilan bog’liq bo’lmagan risk

Faraz qilinadiki auditorlar tanlashda hamma elementlarni sinchiklab tadqiq etadi va operatsiyalarning to’g’riligini baholash uchun dalil yig’ishda audit amallarini tanlaydi. Lekin auditor extiyotkor bo’lmagan xolatlar ham bo’ladi. Auditor tanlash riski bilan bog’liq bo’lmagan risklarda barcha sabablarga ko’ra xato xulosa chiqargan bo’lsa, bu tanlash bilan bog’liq bo’lmagan risk sifatida qaraladi. Tanlash bilan bog’liq bo’lmagan risk, shuningdek auditorlik protseduralarni bajarayotgan auditorning malakasi etishmasligi oqibati ham bo’lishi mumkin. Auditorlik firmasi bunday xatolar ehtimolini auditorlarning tegishli o’kuv va mos keluvchi ko’zatuvlari, tanlab olishni bajarish uchun yaxshi ishlab chiqilgan kompyuter dasturlari va sinchkilab ishlab chiqilgan va bajarilgan audit dasturlari vositalari bilan boshqaradi.

Tanlash bilan bog’liq risk

Risk hamma vaqt bo’ladi, tanlab olishdan qilingan har qanday tanlovlar agar auditorlar 100% umumiy to’plamni tekshirmasalar to’g’ri bo’la olmaydi. Loyihalangan natijalar xaqida noaniqliklar bo’ladi, chunki tanlab olish natijalari umumiy to’plamning uncha katta bo’lmagan qismiga asoslanadi. Tanlab olish miqdori qancha kam bo’lsa, noaniqlik shuncha katta; tanlab olish miqdori qancha katta bo’lsa, noaniqlik shuncha kam bo’ladi. Tanlash bilan bog’liq risk shunday riskki, tanlash asosida berilgan auditorlik xulosalari agarda auditorlik protseduralari jami umumiy to’plam uchun shu tarzda qilingan bo’lsa avval qilingan xulosalardan farqlanishi xisoblanadi. Statistik tanlashni qo’llash yordamida auditor agar tanlash umumiy to’plam uchun reprezentativ bo’lsa, u erda riskning miqdori qancha bo’lishini baholaydi. Tanlash bilan bog’liq risk tanlashning nostatistik yondashuvlari uchun emas, balki statistik tanlash uchun o’lchanishi mumkin.

Ichki nazorat tizimini testlash bilan bog’liq tanlash risklari

Auditor ichki nazoratni integratsiyalangan auditning bir qismi sifatida samaradorligini baholash uchun dalillarni yig’ishda ko’pincha tanlashdan foydalanadi. Nazorat pasayishga uchrasa, auditor vaqt foizining aniq bahosini talab qiladi; masalan, agar nazorat vaqtning 4%da samarali yuritilmasa, auditor bu axborotdan nazorat samaradorligi haqidagi va bajarilishi kerak bo’lgan mustaqil nazorat amallar miqdori yoki ichki nazorat to’g’risida fikr ega bo’lish uchun foydalaniladi. Chunki tanlab olish hamisha ayrim noaniqliklarga ega bo’ladi, shu bilan birga auditor yomon senariyni boshqarishga urinadi; masalan, auditor nazorat vaqtning 8% dan ortig’iga pand bermaydi deya 95% ishonishni xohlaydi. Auditor hamisha tanlab olishning uncha katta bo’lmagan miqdoridan noto’g’ri xulosalar chiqarish bo’yicha risklarni boshqarishga xarakat qiladi.

Ichki nazoratni testlash bilan bog’liq tanlash risklari jadvalda keltirilgan. Ichki nazorat ishonchliligini noto’g’ri qabul qilish riski (shuningdek, nazorat riskining o’ta past yoki ishonchlilikdan ham yuqori baholovchi risk deb ataluvchi risk) bunda auditor ichki nazorat tizimini samarali deb topganda haqiqatda esa ichki nazorat tizimi samarsiz bo’lganligi riski hisoblanadi. Ichki boshqaruv ishonchliligining noto’g’ri og’ishi riskga (shuningdek, nazorat riskini o’ta yuqoriligida yoki ishonilganidan past riskni baholash deb ham ataluvchi) auditor nazoratning ichki vositalari holati samarasiz deb xisoblanadi, aslida esa nazoratning ichki vositalari samaralidir.
Nazorat protseduralarini testlash bilan bog’liq tanlash risklar

Auditor tomonidan nazorat riskining bahosi	To’liq umumiy to’plamga nisbatan ichki nazorat tizimining hozirgi holati
	Samarali	Samarasiz
Past	To’g’ri xulosa	Ichki nazorat ishonchliligini noto’g’ri qabul qilinganlik riski Umumiy to’plamda nazoratning pasayishi tanlashda ko’rsatilganligaga nisbatan yuqori(shuningdek, nazorat riskinin baholash riski deb nomlanuvchi o’ta past yoki o’ta yuqorilik riski). Auditni samarasizlikka olib keladi
Yuqori	Umumiy to’plamda nazoratning pasayishi tanlashda ko’rsatilganligaga nisbatan past(shuningdek, nazorat riskinin baholash riski deb nomlanuvchi o’ta yuqori yoki o’ta past riski). Auditni samarasizlikga olib keladi.	To’g’ri xulosa

Schetlar sal’dolari tafsilotlari testlash bilan bog’liq tanlash riski

Tanlashdan, shuningdek schetlar saldosidagi buzib ko’rsatish (xato) lar miqdorini baholashda ham foydalanilishi mumkin. Auditor, masalan, moddiy zahiralar elementlaridan tanlab olishni amalga oshirishi va narxlarga oid testni bajarishi mumkin. Agar tanlab olishda narxga oid xatolar bo’lsa, auditorlar bu xatoni moddiy zahiralar noto’g’ri baholanganligi uchun jamlanganligini jiddiy bo’zilgan deb xisoblash mumkinligini aniqlash uchun jamlanganlikda amaliyotda qo’llab ko’radilar. Balans qiymatini noto’g’ri qabul qilish riski shunday risk xisoblanadiki, auditor schetlar sal’dosi jiddiy xatoliklarga ega emas degan xulosaga keladi, aslida esa schetlar sal’dosi jiddiy xatoliklarga ega bo’ladi.

Auditorning asosiy muammosi detal (tafsilot) larning mustaqil testlari bilan bog’liq tanlab olishlarni bajara borib, balans qiymatini noto’g’ri qabul qilish riskini nazorat qilishi xisoblanadi. Schetlar saldosini noto’g’ri qabul qilishda jiddiy xatoliklar bo’ladi, lekin tanlab olish natijalari auditorni schetda jiddiy xatoliklar yo’q deb xisoblashga majbur qiladi. Jiddiy xatoliklar bilan hech qanday qo’shimcha auditorlik tekshiruvi o’tkazilmaydi va moliyaviy xisobotlar jiddiy xatoliklar bilan to’ziladi. Boshqa tomondan agar auditor jiddiy xatolari bo’lmagan tanlanganlikni noto’g’ri og’ishtirishi kerak bo’lganda edi, mijoz e’tiroz bildirar va auditorni qo’shimcha ish bajargani uchun taqdirlagan bo’lar edi. Qo’shimcha auditorlik tekshiruvi mos kelmaydigan xulosalarni to’g’rilashga olib kelishi kerak. Balans qiymatining noto’g’ri og’ishi riski shu tarzda auditing samaradorligiga tegib o’tadi, lekin bu auditorning moliyaviy xisobotlarning haqqoniyligi haqidagi to’liq xulosasiga tegmasligi kerak.

3.Auditorlik tanlash turlari