Mavzu: bankda xizmat ko’rsatish xarajatlari auditi

2.2. Banklarda xizmat ko’rsatish xarajatlar auditini dinamikasi.
10300 - «Vakillik hisobvarag'i»-bo'yicha tyekshirish o'z nchiga vakillik hisobvarag'i ahvoli, undagi qoldiqnnng yetarliligiga baho byerish, tanlov asosida mijozlar shaxsiy hisobvarag'idan chiqqan mablag'lar bilan vakillik higobvarag'idan o'tgan mablag'larni solishtnrish va vakillik hisobvarag'i bilan bog'liq boshqa operatsiyalar to'g'riligini tyekshirishni oladi. Bundan tashqari filalda vakillik hisob varag'ida mijozlarning talablarini qondirish uchun mablag'larning yetarliligi o'rganiladi.
Agarda balansning 10500-hisob varag'ida operatsiyalir amalga oshirilgan bo'lsa, ularning qonuniyligi ham yuqoridagicha tartibda tyekshiriladi.
10700 va 10900-hisobvarag'larida esa qimmatli qog'ozlar va qimmatbaho myetallari bo'yicha sotib olish va sotish operatsiyalari, hujjatlarniig rasmiylashtirilishi, ularning muddati va daromadlilign o'rganiladi. Shundan kyeyin ushbu aktivlar tyekshiruvchi tomonidan tasniflanib (klassifikaцiyalanib) chiqnladi hamda ular bo'yicha ehtimoliy yo'qotishlar bo'yicha zahiralarning yaratilishi tartibga solinadi, ya'ni talab qilinganidan kam bo'lsa qo'shimcha yaratish yoki aksincha tavsiyalar byeriladn.
11100-hisob varag'ining faktoriig operatsiyalari bo'yicha to'liq maьlumotga ega bo'lish maqsadida filval balansi asosida tyekshirilgan davr bo'yicha to'liq aylanmasi (oboroti) olib chiqiladi. Oborot olib chiqilgandan so'ng ushbu operatsiyalarning va faktoring yig'ma jildlarining O'zbyekiston Ryespublikasi Markazny bankining 953-sonli «O'zbyekisgon Ryespublikasi hududida tijorat banklari tomonidan faktoring operatsiyalarini amalga oshirish tartibi» to'g'risidagi Nizom talablariga mosligi va hujjatlarning rasmiylashtirilishi ko'riladi.
11300-hisobvarag'i bo'yicha esa sotib olingan vyeksyellar, ulariing rasmiylashtirishi va so'ndirilishi bilan bog'liq operatsiyalar o'rganiladi.
16101-«Bosh bank (filvallar) agyentliklardan olinadigan mablag'lar»-hisobi bo'yicha ham hisob raqam oboroti (aylanmasi) olib chiqiladi. Ushbu oborot (aylanma) larga asosan operatsiyalar mohiyati ya'ni, ularning qonuniyligi, to'g'riligi tyekshiriladi va oxirgi sanaga qoldiqning haqqoniylngi tasdiqlanadi.
16300-«Olinishga doir hnsoblangan foizlar»- hisobraqaminn tyekshirishda asosny e'tnbor 16309 va 16397-hnsobvaraqlarga qaratilishi kyerak. Bundan tashqari qolgan hisobraqamlar bo'yncha (16301, 16305, 16311, 16315, 16319 va 16327) ham operatsiyalar amalga oigirilgan bo'lsa, balans asosida ular bo'yicha ham oborotlar (aylanmalar) olib chiqilpb, tyekshiriladi.
Jumladan;
16307 - «Mijozlarning boshqa majburnyatlari bo'yicha hisoblangan (komission) foizlar- higobraqamini tyekshirish qoldiqnn audit qnlish bilai boshlanadi.
Ya'ni, tashkilotlar bo'yicha komission xnzmatlar (debit oborotlari) hisoblab ko'rilib, ularning o'z vaqtida undirilishi yoki hisobvarag'ida mablag' bo'lmaganda, to'liq 16397-hisobvarag'iga olinishi tyekshiriladi, bu bilan hisoblab qo'yilib balanga chiqarilmagan holatlar bo'yicha ham summalar aniqlapnshiga imkon yaratiladi. haqiqatda komission xizmatlar bo'iicha olinayotgan daromadlar mijozlar bilan tuzilgan «Bank hisobvarash» shartnomasida byelgilangan mye'yorlar bilan solishtirilib, ularning haqqoniyligiga baho byeriladi.
16500 - «Bank mulklari» - hisob raqamlari bo'yicha asosiy vositalar harakati hisob varaqlar debit va kredit aylanmalari (oborotlari) olib chiqiladi hamda ushbu aylanmalar bilan birga ularning ammortizaцiya ajratmalari ham audit qilinadi.
Asosiy vositalar harakati audit qilinganda sotib olingan va sotilgan asosiy vositalarning har biriga alohida izoh byeriladi.
Ya'ni, qanday asosiy vositalar sotib olinganligi, qanday narxda, qayerdan va qachon olinganligi yoki aksincha sotilishi ham xuddi shunday tarzda o'rganilib, ularning madsadga muvofiqligiga baho byeriladi. Bundan tashqari ammortizaцiya ajratmalarini hisoblashda mye'yorlarga rioya qilinayotganligi, ya'ni to'g'ri hisoblanayotganligi hamda amortizaцiya ajratmalarining o'z vaqtida bank xarajatlarida aks ettiriliyotganligi ham ko'riladi.
16505-tugallanmagai qurilish hisobraqami bo'yicha esa qilingan xarajatlarning qonuniyligi va to'g'riligi tasdiqlovchi hujjatlar va haqiqiy qoldiq bilan solishtirilgan holda tyekshiriladi.
17100-Valyuta sotib olish, sotish va valyuta poziцiyalari»-hisobraqamini tyekshirishda asosiy e'tibor balansning aktiv va passiv valyuta hisob varaqlaridagi qoldiqlarning qayta baholanishi tartibiga rioya qilinishi, ularshshg buxgaltyeriya hisobida to'g'ri aks ettirilishiga qaratiladi. Bundan tashqari valyuta sotish va sotib olish bilan bog'liq barcha operatsiyalar qonuniyligi birlamchi hujjatlar bilan solishtirib tyekshiriladi.
17300-«Tranzit hisobraqamlarni tyekshirishda asosan 17305-aniklanish davridagi transakqiyalar hisobi tyekshiriladi. Mazkur hisobraqam bo'yicha oxirgi sanaga qoldiq batafsil audit qiliiib, alohnda izohlar byeriladi. Tyekshirilgai davr davomida ushbu hnsobraqam aylanmasi oliiib, mablag'larning mye'yordai oshiq o'z manziliga o'tkazilmasdan turib kolishi hollari aiiqlaiishi zarur, ya'ni ushbu hisob bo'yicha operatsiyalar qonuniyligi tyekshnrilib, oxirgi sanaga qoldiqning haqqoniyligi o'rgaiiladi.
19900-«Boshqa aktivlar»-hisobraqamini tyekshirishda bankning har xil kachik xarajatlari uchui 19901-hisob raqam bo'yicha byerilgan nullarni qonuniyligi birlamchi hujjatlarga solishtirib ko'riladi. 19903-«Inkassaqiya qilingan pul va chyeklar»-hisob varag'i bo'yicha kirim va chiqim qilingan summalar va ushbu hisob raqam bo'yicha kun oxirida qoldiqlarning yo'qligi ko'riladi. 19908 - «Olinishga doir xodimlar bilan hisob kitoblar» va 19909 - «Tovar-matyerial qimmatliklari va xizmatlar bo'yicha olinishga doir hisobvaraqlar» - (Debitorlik) hisobvaraqlaridagi operatsiyalar qonuniyligi va oxirgi sanadagi qoldiq to'liq alohida audit qilinib, uning xaqqoniyligi tasdiqlanadi. So'ngra ular bo'yicha tashkil qilinishi kyerak bo'lgan ehtimoliy yo'qotishlar zahirasini tashkil qilish ahvoli ko'riladn.
Bulardai tashqari 19921-«Ombordsh'i kam baholi va tyez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa qimmatliklar» va 19923 - «Ombordagi asosiy vostalar» - hisobraqamlari tyekshirilganda, ombordagi qimmatliklar va asosiy vosigalar to'liq invyentarizaцiya qilinadi.
Mazkur hisobvaraqlarni tyekshirishda ombor hisobi bilan buxgaltyeriya hisobining bir-biriga mosligi, ombordagi mavjud qimmatliklarning saqlanish ahvoli, ularning maqsadga muvofiqligi, ya'ni zaruriy yoki zarur emasligi hollari audit qilinadi.
Ombordagi asosiy vositalarning soliqqa jarima to'lash xatarini hisobga olgan holda omborda saqlanishi davriyligi ko'riladi.
Boshqa aktivlarniig hisobraqamlarida ham operatsiyalar amalga oshirilgan bo'lsa, ular bo'yicha ham to'liq debit va kredit aylanmalari olib chiqilib, bo'lib o'tgan opyeratsiyalarning va kun oxiriga qoldiqlarning haqqoniyligi o'rganiladi.

Xulosa. Tijorat banklari faoliyatiga real baho berish, aksiyadorlar va omonatchilar, kreditorlar va investorlarning bank faoliyati to`g`risida aniq, ishonchli ma`lumotlarga ega bo`lishlarida audit tekshiruvlari muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Audit olib borish tartibi qonunlar, hukumat qarorlari va idoraviy yo`l-yo`riqlar bilan tartibga solib boriladi. Mijozning moliyaviy holatini yaxshilash, investorlar, kreditorlarni jalb etishga yordam beradi, moliya, soliq va boshqa sohalarda maslahat beradi. Audit xulosasi barcha jismoniy va yuridik shaxslar uchun, hokimiyat va sud idoralari uchun huquqiy hujjat hisoblanadi. Tijorat banklarining audit xulosalari matbuotda e`lon qilinishi lozim. O`zbekistonda bank tizimi shakllanish davridayoq bank auditini xalqaro talablarga javob beradigan darajada tashkil etishga alohida e`tibor berildi. Hozirgi paytda tijorat banklari, avvalambor, Markaziy bank tomonidan diqqat bilan nazorat qilib borish obyekti sanaladiki, bu O`zbekiston Respublikasi “O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki to`g`risida”gi qonunda ham o`z ifodasini topdi. Qonunning 50-moddasida aytiladiki, Markaziy bank bank tizimi barqarorligini saqlab turish, omonatchilar va kreditorlarning manfaatlarini himoya qilinishini ta`minlash maqsadida banklar faoliyatini nazorat qiladi va tartibga solib boradi.
Bizningcha, bank xarajatlari auditini yanada mukammallashtirishda quyidagilarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: