Mavzu: Ba'zi bir pallali o't o‘simliklar poyasining anatomik tuzilishi. Reja: Kirish

1. Monopodial shoxlanish 2.Simpodial shoxlanish 3.Dixotomik shoxlanish 4.Soxta dixatomik.
Monopodial . shoxlanganda bosh kurtak o‘sishdan to‘xtamaydi. Yon kurtakdan o‘sib chiqqan novdalar aso-siy poyaga yeta olmaydi. M: terak, qarag‘ay, qayrag‘och kiradi.
Simpodial . tipda shoxlanganda bosh kurtak o‘sish-dan to‘xtaganda yon kurtaklarning biri o‘sishni davom ettiradi. U ham o‘sishidan to‘xtagach boshqasi o‘sishda davom etadi. (olma, o‘rik, nok, kartoshka, pomidor). Fo‘za monopodial va simpodial shoxlangan bo‘ladi.(chekanka qilinmasa-monopodial, qilinsa-simpodial).
Dixotomik . shoxlanish-ko‘pincha tuban o‘simliklarda bo‘ladi. Bu shoxlanishda o‘simlik tanasining o‘sish nuqtasi hujayralari bo‘linib 2 ta bir - biriga teng bo‘lgan yangi novda hosil qiladi. Bu yangi novdalar ham o‘z
navbatida 1 xilda bo‘linib o‘sadi.
Soxta dixotomik . shoxlanish - Bunda uchki kurtak gullash bilan tugallanadi yoki qurib tushib ketadi. O‘rnida iz qoladi. uning ostida qarama-qarshi joylashgan 2 ta kurtak 1 vaqtda o‘sib ayri hosil qiladi. Bu yangi novdalar ham yana shunday shoxlanadi. M: siren,soxta kashtan.
Ba’zi o‘simliklarning poyasi qiyofasini o‘zgartirib turli vazifani bajaradi. M: poya tikanga aylanadi ya’ni bunda novdalar o‘sishdan to‘xtab xujayra po‘sti yog‘ochlanib tikanga aylangan bo‘ladi.Tikanga aylangan poya o‘simlikni himoya qiladi. M: akatsiya tikani, jiydaning tikani, gledichiya daraxtining tikani. Ba’zi o‘simliklarda novdaning bir qismi yaxshi taraqqiy etmasdan ingichka bo‘lib gajakka aylangan bo‘ladi. Gajakka aylangan poya o‘simliklarning biror narsaga osilib o‘sishiga imkoniyat tug‘diradi. M: tokning poyasi. Ba’zi o‘simliklarning poyasi barg vazifasini ham bajaradi. Shuningdek poyada suv zapaslari va oziqli moddalar to‘planadi. M: kaktus, semiz o‘t. Ko‘p yillik o‘tli o‘simliklarni poyasi yer ostida ham bo‘ladi. Ba’zilariniki esa, yer ustida ham, yer ostida ham bo‘ladi. Yer ostidagi poyaga ildiz poya kiradi.(kornevishe) Ildiz poyaga misol qilib gulsapsar, sariq g‘umay, beda va boshqalar. Ildizpoya yotiq va tik o‘sadi, ajriq, g‘umay, gulsapsarda ildizpoya yotib o‘sadi. Idizpoyanining ildizdan farqi shundan iboratki ildizpoyada qin va tuklar bo‘lmaydi. Ildizpoyani qiyofasini o‘zgartirgan poya deymiz.Chunki bundan barg qoldiqlari va kurtaklar bor. Ildizpoyada oziqli moddalar to‘planadi. va uning yordamida o‘simliklar vegetativ urchiydi ko‘payadi.
TUGANAK POYA (klubni)
Bu poyaga kartoshka tugunagini misol qilib olishimiz mumkin. Kartoshka tugunagi xam qiyofasini o‘zgartirgan poya xisoblanadi.Chunki kartoshka tugunagi birinchidan poyadan hosil bo‘ladi, ikkinchidan unda kurtaklar bor.Kurtaklar kartoshkaning ko‘ziga joylashgan bo‘ladi. Kartoshka yordamida o‘simlik vegetativ ko‘payadi. Kartoshka tugunagida zapas oziq modda-kraxmal to‘planadi. Piyoz boshi (lukovitsa). Bunga lolaning piyozi, chuchmoma, boychechak, piyoz, chesnok va boshqalar kiradi. Piyoz bosh ham qiyofasini o‘zgartirib poyaga kiradi. Piyoz boshining pastki tomonida kichkina o‘zak bor. Bu o‘zak poyasidan yuqoriga qarab barglar pastga qarab sochma ildiz o‘sib chiqadi.
POYANING ANATOMIYASI.
Poyaning anatomiyasi 3 xil bo‘ladi.
1. BIR PALLALI O‘SIMLIKLARNING POYASINI ANATOMIYASI
2. O‘TLI IKKI PALLALI O‘SIMLIKLAR POYASINING ANATOMIYASI
3. YOFOCHLI O‘SIMLIKLAR POYASINING ANATOMIYASI
Bir pallali o‘simliklarning poyasi birlamchi tuzilishda bo‘ladi.
Poya tashqi tomondan epidermis bilan qoplangan. Epidermis faqat 1 (qavat) qator xujayralardan iborat. Epidermisda ustitsalar bor. Ustitsalar bargdagiga qaraganda kamroq uchraydi. Epidermisdan xar xil tuklar bir hujayrali tuklar, ko‘p hujayrali tuklar, bezli tuklar va boshqalar o‘sib chiqadi. Poya ko‘ndalang qismida epidermisning ichkarisi (tagi) da birlamchi po‘stloqning tirik parenximalari joylashgan. Ba’zan epidermis tagida mexanik to‘qima-sklerenxima joylashadi .Mas: jo‘xori poyasida. Skleren-xima ma’lum joyda yoki doira bo‘yicha bir necha qator joylashgan bo‘ladi. Po‘stloqning tirik hujayralarida xlorofil donachalari bo‘lib, u yerda fotosintez protsessi bo‘lib turadi. Fotosintez protsessida organik moddalar tayyorlanadi. Po‘stloqning ichki qavatini endoderma deb ataladi. Ba’zan endoderma o‘rnida kraxmalga boy bo‘lgan xujayralar uchraydi. Poyaning markaziy silindr qismi tug‘diruvchi to‘qima Peretsikldan boshlanadi. Peretsikl poyada bir necha xujayralardan iborat. Peretsikl ichkarida, ya’ni poyaning markaziy qismida o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari asosiy to‘qimalarda tartibsiz tarqoq xolda joylashgan. Bir pallali o‘simliklarda o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lami yopiq, ya’ni floema bilan ksilema o‘rtasida kambiy bo‘lmaydi. O‘tkazuvchi to‘qima bog‘lami kolloterial tipda tuzilgan. Ya’ni floema ksilemaning bir tomoniga o‘rnashgan. Poyaning markaziy qismidagi o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari yirik va katta, chet tomondagilari esa, maydaroq bo‘ladi. Lekin o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari poyaning chetroq qismida ko‘proq bo‘ladi. Sababi shuki o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari bargdan poyaga o‘tib turadi. Bir pallali o‘simliklar poyasining markazida o‘zak bo‘lmaydi. (bug‘doy, poyasining ichi kovak bo‘ladi), (makkajo‘xori poyasining ichi esa g‘ovak bo‘ladi).
O‘tli ikki pallali o‘simlik ham tashqi tomonidan epidermis bilan qoplangan. Poya ko‘ndalang kesimida epidermis tagida birlamchi po‘stloq joylashgan. Birlamchi po‘stloqda 2 xil mexanik to‘qimalarni uchra-tish mumkin:
1.Kollenxima. 2.Sklerenxima.
Kollenxima 2 xil bo‘ladi: Burchakli va plastinkali. Kollenxima tirik hujayralardan iborat bo‘lib, unda fotosintez protsesslar bo‘lib turadi. Poyada ko‘proq burchakli kollenxima uchraydi. Bunday xujayralarning faqat 4 ta burchagi yog‘ochlangan bo‘ladi. Sklerenxima hujayralari hamma tomonidan yog‘ochlangan, ya’ni o‘lik bo‘ladi. Sklerenxima poyaga qattiqlik beradi. Kollenxima esa 2 xil vazifani bajarib turadi. Poyaga elastiklik berish va oziq moddalarni tayyorlash va to‘plash. O‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari poyaning markaziy silindrida,ya’ni asosiy to‘qimalarida doira bo‘yicha, odatda bir qator, ba’zan ikki qator joylashgan. O‘tli 2 pallali o‘simliklarning o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari ochiq. (floema bilan ksilema o‘rtasida kambiy bor) hamda kolloteral (ksilemaning bir tomoniga floema joylashgan) yoki bikolloterial (ksilemaning har 2 tomoniga floema joylashgan) tipda tuzilgan. Oshqovoq poyasidagi o‘tkazuvchi to‘qima, bog‘lam-lari bikolloterial tipda tuzilgan. O‘tkazuvchi to‘qima bog‘larining orasida oraliq kambiydan yangi o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari hosil bo‘lib turadi. Bu yangi hosil bo‘lgan o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari birinchi hosil bo‘lgan bog‘lamlarga nisbatan kichikroq bo‘ladi. To‘plam oralig‘idagi kambiy oldingi bog‘lamlardagi kambiylar bilan qo‘shilib, kambiy xalqasini tashkil etadi. Ksilema kambiy xalqasining ichki tomonidan, floema esa, tashqi tomoniga joylashadi. Poyaning markazida odatda o‘zak bo‘ladi. Labsimongullilar oilasiga, soyabon gullilar oilasiga kiruvchi o‘simliklar poyasining o‘zagi tez fursatda nobud bo‘lib, poyaning ichi kovak bo‘lib qoladi. (shalfey, yalpiz, sabzi, ukrop, tmin,). O‘zakning chetki hujayralari tirik saqlanib qoladi. Markazdagi hujayralarning po‘sti yog‘ochlanadi, ya’ni o‘lik bo‘ladi.