Mavzu: Ba'zi bir pallali o't o‘simliklar poyasining anatomik tuzilishi. Reja: Kirish

Gul formulasi: * Sa5 So5 A U
Bu oila vakillarining xarakterli belgisi otaliklarining magnoliyadoshlar oilasining vakillaridagi singari cheksiz bo‘lib,ko‘pincha spiral joylanishi,onaligining qariyib hamma vaqt erkin bo‘lishidir. Ayiqtovondoshlarning to‘qimasida efir moyi bezlari bo‘lmasa ham, lekin tarkibida chorva mollari uchun zaxarli bo‘lgan alkaloidlar, glikozidlar, saponinlar bo‘ladi. Shuning uchun bu oila vakillarini mollar xush ko‘rib yemaydi, ko‘plari zaharli o‘tlar hisoblanadi.
Ayiqtovondoshlar oilasi ba’zi turlarining mevasi bargsimon bo‘lsa, ba’zilarining mevalari ochilmaydigan yong‘oqchalar holida bo‘ladi. Ba’zan rezavor va ko‘sakcha mevalilari ham uchraydi.Bu oilaga kiruvchi tipik vakillardan biri ayiqtovon (Ranunculus) avlodidir. Bu avlod 600 turga ega. Bular orasida o‘rta mintaqada eng ko‘p uchraydigan-laridan zaxarli ayiqtovon (R.Sceleratus), o‘rmalovchi ayiqtovon (R.repens), o‘yuvchi ayiqtovon (R.acer) ni aytib o‘tish mumkin.
O‘rmalovchi ayiqtovon (Ranunculus repens) - nam joylarda ko‘p uchraydigan o‘t bo‘lib,ildiz yonidan chiqqan uchta-uchtalik yopirma barglari (rozetkasi)bor. Gullari qimoz tipda shoxlanadigan yoyiq to‘pgul bo‘lib turadi. Gulning qo‘sh gulqo‘rg‘oni bor.Bu gulqo‘rg‘on 5 ta gulqo‘rg‘on, 5 ta gulkosacha va och sariq rangli 5 ta gultojbarglardan tashkil topgan. Har qaysi gulbarg tagida nektardonli kichkina chuqurcha bor,bu chuqurcha sariq rangli tangacha bilan bekilib turadi. Otaliklar soni cheksiz sonda bo‘lib spiral xolda joylashgan.Ulardan yuqoriroqda talaygina onaliklar joylashgan. Har kaysi onalik bitta meva bargchasidan iborat bo‘lib, ularda ko‘zga arang ilinadigan ustuncha bor. Bir uyali tugunchada bitta urug‘kurtak bo‘ladi. Mevasi ochilmaydigan quruq meva-yong‘oqchadan iborat.
Bu oilaga: adonis yoki suvur o‘t-Adonis,sedana-Nigella, isparak (Delphnium), akonit-Aconitum, kabi avlodlar ham kiradi.
Akonit avlodi-(Aconitum). Bu avlod vakillari ildizlari tuganaksimon, bo‘rtgan, poyasi tik chiqqan, barglari panjasimon qirqilgan yirik gulli o‘t o‘simliklar bo‘lib ularning gullari noto‘g‘ri, ko‘k, binafsha, sariq ba’zan oq ranglidir. Gulqo‘rg‘oni tojsimon. Mevasi ko‘p urug‘li, bargsimon bo‘ladi. Akonitning barcha turlarida akonitin alkaloidi bor.Tanasining barcha qismi zaharlidir. Ko‘pincha dorivor va dekorativ o‘simlik sifatida ekib o‘stiriladi. Dori bo‘ladigan o‘simliklar orasida bahor suvur o‘ti (Adonis vernalis) hammadan ko‘proq ishlatiladi. Bularning yer ustki qismidan yurak kasalliklarini davolashda qo‘llaniladigan adonizit va adonin brom nomli preparat tayyorlanadi. Pionlar, isparaklar manzarali o‘simliklar sifatida ekib o‘stiriladi.
Ko‘knoriguldoshlar oilasi-Papaveraceae.
Bu oilaning vakillari o‘tlardir, ularda, odatda bo‘g‘imlarga bo‘lingan sut naylari yoki sut xujayralari bo‘ladi.
O‘simlikda sutsimon shira bo‘lmasa,maxsus moddasi bor cho‘ziq xujayralar yuzaga keladi.U 26 avlodga oid 250 turni o‘z ichiga oladi. O‘rta Osiyoda 8 turkumga oid 35 tur uchraydi.Bu oilaga kiradigan o‘simliklar asosan o‘tlar, qisman butalardir. Barglari ko‘pincha patsimon qirqilgan, navbatlashib yoki qarama-qarshi joylashgan. Gullari yakka-yakka yoki to‘pgulda joylashadi. Aktinomorf, ba’zan zigomorf kosachasi 2 ta, gultoji 4 ta, ba’zan 6 ta kosachasi faqat g‘unchaligidagina bo‘ladi, guli ochilishi bilan tezda tushib ketadi. Otaligi 2-4 ta yoki cheksiz, doira bo‘lib joylashgan. Onaligi 2 ta yoki bir nechta mevabargli, senokarp tipda, tugunchasi ustki, bir uyali, mevasi ko‘p urug‘li ko‘sacha yoki yong‘oqchadir. Urug‘lari endospermli, xashoratlar vositasi bilan changlanadi.
Gul formulasi: * Sa2 So4 A G( )
Bu oilaning eng tipik vakillaridan biri ko‘knoridir. (P.Somniferum). Bu bo‘yi 1 m ga yetadigan ko‘kimtir bir yillik o‘t o‘simlikdir. Uning gullari yirik ko‘pincha binafsha,pushti va oqish rangli, ko‘sakchasi yirik, bochkasimon va silliq, tarkibida 26 xil alkaloid saqlaydi, urug‘lari mayda, ko‘p va seryog‘ bo‘ladi. Ba’zan otaliklarining bir qismi metamorfozalanishi sababli gulbarglari to‘rttadan oshiq bo‘ladi, otaliklari bir talay, ular ham doira doira bo‘lib turadi. Onaligi 8-12 meva bargchadan tuzilgan bo‘lib, kattakon tugunchasi va chetlari go‘yo shu’laga o‘xshab, parrak-parrak bo‘lib turadigan disksimon tumshuqchasi bor. Ko‘sakchasi ko‘kligida ko‘ndalangiga tilinganda chiqqan oqimtir sut shira havoda qo‘shilib qolib qo‘ng‘ir tus oladi. Shu modda "opiy" yoki "chakida"deb ataladi. Shu tarzda olinib ko‘paytirilgan opiylar farmatsevtika sanoatiga jo‘natiladi. U yerda meditsinada muhim ahamiyatga ega bo‘lgan morfin, kodein, papaverin singari alkaloidlar olinadi.
Ko‘knorining mayda - mayda bo‘ladigan urug‘larida 40% dan ortiq, goho 50 % moy bo‘ladi. Ko‘knori moyi mazali va hadeganda ochilmaydigan bo‘lganligidan juda yaxshi masalliq hisoblanadi. Ko‘knori moyi qizitmasdan preslash yo‘li bilan olinadi. Chiqqan kunjarasidan uni endi qizdirib presslash yo‘li bilan qora rangli badxo‘r faksiya ajratib olinadi.
Qizilgulli ko‘knor (P.parsoninum). Bir yillik o‘t o‘simlik bo‘lib guli qizil rangda. Apreldan boshlab chamandek ochiladigan va keng tarqalgan o‘simlik. Sharq ko‘knorisi (P.orientalis). Bu bo‘yi 1 mga yetadigan tukli, ko‘p yillik o‘t o‘simlik. Tojbarglari yirik, uzunligi 9sm to‘q qizil rangli, tag tomoniga yaqinlashgan sari qora dog‘li bo‘la boradi. Manzarali o‘simlik sifatida ekiladi.
Remeriya (Royemeria). Bu barglari, odatda ikki karra patsimon, chuqur qirqilgan kichikroq, bir yillik o‘t o‘simlikdir. Qizg‘aldoq (R.refracta). Qizil gulli ko‘knordan qizil tojibargning ostida qora dog‘i bo‘lishi va mevasining dukkaka o‘xshashligi bilan farq qiladi.