Mavzu. Biznes faoliyatining turlari va shakllari

Ishlab chiqarish faoliyati natijasi. Mahsulotni sotish, biror bir ishni bajarish, haridorga, iste’molchiga xizmat ko‘rsatish va ma’lum hajmda foyda olish tadbirkor ishlab chiqarish faoliyatining natijasidir.
Tadbirkor foydasi yalpi (balansli) va qoldiqli (sof) foydaga bo‘linadi. Ishlab chiqarish va sotishga ketgan xarajatlardan keyin qolgan tushum yalpi foyda deyiladi. Yalpi foydadan soliqlar to‘lanadi. Yalpi foyda hisobidan soliqlar, jarima va boshqa to‘lovlar to‘langandan keyin qolgan pul sof foyda hisoblanadi.
Tadbirkorning umumiy moliyaviy bahosini rentabellik ko‘rsatkichi belgilaydi. U sof foydani jami xarajatlarga bo‘lgan nisbati shaklida aniqlanadi. Masalan, jami xarajat 40,0 mln so‘mni tashkil qilib, sof foyda 6,0 mln so‘m bo‘lganda rentabellik ko‘rsatkichi 15% ga (6/40 100) teng bo‘ladi.


4. Tijorat tadbirkorligi
Tovar birjalari. Tijorat tadbirkorligi faoliyati tovar birjalari yoki savdo tashkilotlari bilan bog‘liq.
Tovar birjasi - tovar namunalari haridor tomonidan oldindan ko‘zdan kechirilmagan va tovarlarni minimal partiyasi belgilangan ulgurji tovar bozorining turi. Tovar birjasida o‘zaro kelishilgan va rioya qilingan qoidalar asosida savdo operatsiyalarini amalga oshirish uchun tijorat vositalari va ularning xizmatchilari o‘z xohishlari bilan birlashadi. Ushbu birjaning maqsadi erkin raqobatning boshqarish mexanizmini tashkil qilish va shu orqali talab va taklifni hisobga olgan holda haqiqiy bozor narxlarini aniqlashdir. Tovar birjasi standartlar bo‘yicha sotiladigan tovarlar (don, ko‘mir, metall, nefto, yog‘och)ning doimo faoliyat ko‘rsatuvchi ulgurji savdo bozoridir. Shunga o‘xshash birjalar barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Misol sifatida London (rangli metall), Liverpulp (paxta), Singapur (kauchuk) va boshqa tovar birjalarini ko‘rsatish mumkin.
Tovar birjalarida tovar egalari bilan oddiy savdo qilishdan tashqari fyucher bitimlari ham tuziladi. Bu bitim bo‘yicha kontraktda ko‘rsatilgan tovar uchun to‘lovni ma’lum vaqtdan keyin amalga oshirish mumkin.
Tovar birjalari quyidagi asosiy funktsiyalarni bajaradi:
-savdo bitimlarni tuzishga vositachilik xizmati ko‘rsatadi;
-tovar savdosini tartiblashtiradi, savdo jarayonlarini boshqaradi va savdo mojarolarini hal qiladi;
-narxlar to‘g‘risida, shuningdek ishlab chiqarish va narxlarga ta’sir qiluvchi turli omillar haqida axborotlar yig‘adi va e’lon qiladi.
Tovar birjalari aylanmasining aksariyat qismi bor tovarlar (kassa bitimlari) bilan emas, balki kelajakdagi tovar yoki tovar yetkazib berish bitimi asosida (vaqtli bitim) amalga oshiriladi. Tovar birjalari ochiq yoki yopiq shaklda bo‘lada. Yopiq birjalardagi savdoda faqat brokerlar — sotuvchi va haridor o‘rtasidagi vositachilar ishtirok etadi. Ochiq birjalarda esa xo‘lagan kishi ishtirok etishi mumkin. Tovar birjalari birja operatsiyalari mazmuniga ko‘ra real tovar birjalari va fyuchers tovar birjalariga bo‘linadi.
Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda ham tovar birjalari o‘z faoliyatini amalga oshirib kelmoqtsa.
Respublika tovarxomashyo birjasi 1994-yil aprelda ochiq hissadorlik jamiyati shaklida tashkil etildi. U sanoat, qishloq xo‘jaligi, oziq-ovqat tovarlari va xom ashyo mahsulotlarini erkin ulgurji savdosini uyushtiradi. Birja savdolarida brokerlar orqali harid qilingan mahsulotlar respublikadan tashqariga litsenziyasiz va bojxona to‘lovisiz chiqariladi. Tovar xom-ashyo birjasining bo‘linmalari barcha viloyatlarda va Qoraqalpoьistonda tashkil etilgan.
Tovar xom-ashyo birjasi chet el davlatlari (Angliya, Polpsha,Turkiya) hamda MDX mamlakatlari (Rossiya, Tojikiston, Turkmaniston)ning tovar xom ashyo birjalari bilan, Kiev, Belarusp universal birjalari bilan birjalararo aloqalarni yo‘lga qo‘ygan.
Moddiy-texnika ta’minoti va sotish bozor usullari bo‘yicha oldi-sotdi, ulgurji savdo, yarmarka, birja va kim oshdi savdolari yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Etkazib beruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zaro manfaatli aloqalar moddiy-texnika ta’minotining yetakchi shakli bo‘lib qoldi. „O‘zulgurjibirjasavdo» uyushmasi respublikada ishlab chiqarish vositalari bozorini vujudga keltirishga, tovar resurslarini oldi-sotdisini uyushtirishga, korxonalar, muassasalar va tadbirkorlarga xizmat ko‘rsatishni kengaytirish hamda rivojlantirishga ko‘maklashadi.