Mavzu: Borliq va rivojlanish falsafasi

Eklektika⁹ ham dastlab qadimgi yunon falsafasida yuzaga keldi. Eklektik tafakkur usuli, o‘rta asr va yangi zamon falsafasi sxolastlari qarashlarida, ayniqsa, keng qo‘llanildi. Narsa-hodisalarning muhim va nomuhim, asosiy va ikkinchi darajali xususiyatlari o‘rtasidagi bog‘lanishlar mexanik ravishda birlashtirilib, qorishtirilib ifodalanadi. Narsa-hodisalar va bog‘lanishlariga konkret, muayyan makon va zamon, ma’lum vaziyat va shart-sharoitda yondashmaslik, asosiy va ikkinchi darajali tomonlarini hisobga olmaslik asosida eklektik tafakkur usuli paydo bo‘ladi. Bu, ayniqsa, rahbarning amaliy va nazariy faoliyatida turmush ilgari surayotgan masalalarni to‘g‘ri hal qilishiga katta xalaqit beradi. U bunda hayotiy muammolarning qaysi biri muhim, birinchi navbatda hal qilinishini bilmaydi, voqealar zanjiridagi asosiy xalqalarni ajrata olmaydi.
Eklektik tafakkur usu­li asosida ham formal mantiq qonunlaridan noto‘g‘ri foydalanish, narsa-hodisalar mohiyatiga yuzaki yondashish yotadi. Natijada, dogmatik tafakkur qaror topadi.
Dogmatika¹⁰ falsafadagi amaliyot va fanning yangi ma’lumotlarini hisobga olmay, konkret makon va zamon bilan bog‘liq bo‘lmagan, o‘zgarmas tushuncha va qoidalar bilan ish ko‘ruvchi tafakkur usulidir. U metafizik usulning qaror topishi va rivojlanib borishi bilan so­fistikaga qarama-qarshi vujudga keldi. Dastlab tabiatshunoslik fanlari sohasida tabiatni tekshirish usuli sifatida paydo bo‘lgan metafizika «tabiatdagi buyumlar va jarayonlarni bir-biridan ajratilgan holda, ular o‘rtasidagi umumiy bog‘lanishdan tashqarida tekshirishga va ularni harakatda emas, balki harakatsiz holatida – muhim darajada o‘zgaradigan narsa emas, balki o‘lik narsalar sifatida tekshirish» tobora o‘ziga xos dogmatik tafakkur usulini vujudga keltirdi.
Masalan, buyum yo mavjud, yoki mavjud emas, musbat bilan manfiy bir-birini mutlaqo istisno qiladi... Daf’atan qaraganda, bu tamomila maqbul ko‘rinishi mumkin.
O‘rta asr falsafasida metafizika teologiyaning falsafiy asosi qilib olindi, diniy aqidalarga ishonish talablari kuchaydi. Faqat dialektika paydo bo‘lgach, metafizik tafakkurning ilmiy jihatdan asossizligi ma’lum bo‘ldi, falsafiy asosidan mahrum bo‘ldi. Ammo dogmatik tafakkur hozir ham mavjud. Uning mavjudligi, inson bilish jarayonida ba’zan bilishning biror holatini noo‘rin mutlaqlashtirishi bilan chambarchas bog‘liq. YAna hozirgi zamon falsafasida (olamning o‘zgaruvchanligi va rivojlanishi g‘oyasini inkor etuvchi) antidialektik konsepsiya mavjudligi hamda dialektikani tushunmaslik tufayli.
Dogmatik tafakkur, ayniqsa, siyosatda juda xavfli, u bunda sektantlik, sub’ektivizm, amaliyotdan uzilish, ijodiy jarayonlarni to‘xtatish, ijodiy g‘oya, nazariya va ta’limotlardan voz kechish, sohalarda sodir bo‘ladigan yangiliklarni o‘z vaqtida payqamaslikka, istiqbolni oldindan ko‘rishga to‘sqinlik qiladi. Dogmatik tafakkurga ega kishilar jamiyatga juda katta zarar keltiradilar. Ular jahon taraqqiyotining o‘zgargan sharoitlarini hisobga olmay, eski qarashlarga qattiq yopishib olib ish tutadilar. O‘zbekiston mustaqil taraqqiyot, yangicha rivojlanish yo‘liga o‘tgan davrda ba’zi rahbar kishilar faoliyatlarida yaqqol ko‘rindi.
Umuman, dialektik tafakkur hamma sohada keng qaror topishi ijtimoiy taraqqiyotning tarixiy ehtiyojlari, eski shakllarning yangi rivojlangan mazmunga muvofiq kelmasligi, taraqqiyotni ta’minlovchi yangi shakl va mazmunga o‘tish zaruriyatini to‘g‘ri hisobga olishga yordam beradi.
Hozirgi kunda shakllanayotgan sinergetika di­alektika muammolariga yangicha yondoshish kerakligini tasdiqlamoqda.