Mavzu: Dastlabki kimyoviy tushuncha va qonunlar. Kimyoviy formula, valentlik. Darsning maqsadi

Dasrning turi: An`anaviy. Yangi materialni o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: testlar bilan ishlash.
Darsning jihozi: kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv darsligi.


Darsning tashkiliy qismi:

1. O`quvchilar bilan salomlashish. 2. Navbatchilikni o`tkazish va davomatni aniqlash.

3. Siyosiy daqiqa o`tkazish. 4. O`tilgan mavzuni so`rash baholash.


Yangi darsning bayoni.

Nima uchun elektrolitlarning suvdagi eritmasi yoki suyuqlantirilgani elektr tokini o‘tkazadi, aksincha elektrolitmaslarning suvli eritmalari elektr tokini o‘tkazmaydi?

Bu savolga javobni 1887 yilda shved olimi Svante Arrenius o‘zining elektrolitik dissotsiatsiyalanish nazariyasida javob bergan. U elektrolitlar sohasida olib borgan ilmiy ishlari uchun 1903 yilda Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan.Elektrolitlar (tuzlar, kislotalar hamda ishqorlar)–suvda eritilganda yoki suyuqlantirilganda ionlarga ajraladi. Ionlar musbat zaryadlangan (kationlar) yoki manfiy zaryadlangan (anionlar) zarralardir. Ular bitta atomdan yoki bir necha atomdan iborat atomlar guruhi bo‘lishi mumkin. Ammo atomlar bilan ionlar bir-biridan keskin farq qiladi. Masalan, natriy atomi, o‘yuvchi xossaga ega bo‘lib kuchli qaytaruvchi, xlor atomi esa kuchli zahar bo‘lib oksidlovchidir. Natriy va xlor ionlaridan iborat bo‘lgan osh tuzi sizga juda yaxshi tanish. Ion bog‘lanishli birikmalarning suvda eritilganda ionlarga ajralishini quyidagicha tushuntirish mumkin. Ma’lumki, osh tuzi qattiq holatda elektr tokini o‘tkazmaydi. Suvda eritilganda esa ionlarga ajraladi. Buning sababi: 1. Osh tuzi kristalllari ion bog‘lanishli birikma bo‘lib kristall panjara tugunlarida ionlar bo‘ladi. 14-rasm. Osh tuzining: a) tabiiy kristali; b) kristall panjarasi tuzilishi; d) kristalining tugunlari. Suv molekulasining qutbli ko‘rinishi. Kristall panjara tugunlarida ionlar bo‘lgan birikmalar ionli kristall panjaralar deyiladi.
2. Suv molekulasi esa qutbli kovalent bog‘lanishli modda bo‘lib quyidagicha tuzilgan 3. Osh tuzi suvda eritilganda quyidagi sxema asosida dissotsiatsiyalanadi. Demak, eritmada osh tuzi kristallari suvning qutblangan molekulalari ta’sirida erib gidratlangan ionlarni hosil qiladi. Vodorod va metallar elektron berib, ammiak esa o‘zining xususiy juft elektroni hisobiga proton biriktirib olib kationlarga aylanadi (H+, Na+,Zn2+, Al3+, NH4+)
Kislota qoldiqlari, gidroksid guruhlari anionlar ko‘rinishida bo‘ladi.Ionlar elektr maydonida quyidagicha harakat qiladi .
Musbat zaryadlangan ionlar elektr manbaining katodi tomon harakatlanadi .(shuning uchun biz musbat ionlarni kation deymiz). Manfiy zaryadlangan ionlar elektr manbaining anodi tomon harakatlanadi. (shuning uchun biz manfiy zaryadlangan ionlarni anion deymiz). Elektrolitlar (tuzlar va ishqorlar) suyultirilganda ham ionlarga ajraladi. Buning sababi modda suyultirilganda zarrachalarning tebranma harakati kuchayib ular orasidagi bog‘lanish zaiflashib qoladi va eletrolit ionlarga oson ajralib ketadi. Kislotalar kuchli qutblangan molekulalardir, ular ham suvda eriganda ionlarga ajraladi, ammo tuzlar va ishqorlarni suvda erishida sodir bo‘lgan hodisadan farq qiladi. Vodorod xlorid suvda eriganda molekulasidagi vodorod elektronini qoldirib, suv molekulasiga ko‘chib o‘tadi. Natijada xlorda bitta elektron ortiqchabo‘lgan xlor ioni va bitta proton (vodorod atomining yadrosi) qo‘shilganH₃O+ (gidroksoniy) ioni hosil bo‘ladi. Demak suvda HCl, HBr, H2S, HNO3, H₂SO₄ va boshqa kislotalar eriganda H₃O+ (gidroksoniy) ioni hosil bo‘ladi. H3O+ H++H2O; Gidroksoniy ioni suv va vodorod ionini hosil qiladi. Donor-akseptor bog‘lanish mavzusini o‘rganish davomida siz H3O+ni donor-akseptor bog‘lanishli modda ekanligini bilib olgansiz. Kislotalarning dissotsiatsiyalanish tenglamasini odatda qisqaroq ko‘rinishda yozish odat tusiga kirib qolgan.