Mavzu: Dastlabki kimyoviy tushuncha va qonunlar. Kimyoviy formula, valentlik. Darsning maqsadi

Milliy va umummadaniy kompetensiyalar:
badiiy va san’at asarlari bo‘lgan me’moriy obidalarni tiklashda kimyoviy birikmalardan foydalanilganligi haqida tushunchaga ega bo‘lish.
Dasrning turi: An`anaviy. Yangi materialni o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol- javob
Darsning jihozi: kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv darsligi.


Darsning tashkiliy qismi:

1. O`quvchilar bilan salomlashish. 2. Navbatchilikni o`tkazish va davomatni aniqlash.

3. Siyosiy daqiqa o`tkazish. 4. O`tilgan mavzuni so`rash baholash.
Yangi darsning bayoni.
Toza suv juda ham kuchsiz elektrolit hisoblanib uning dissosiyalanish darajasi α=10–9 ga teng bo‘ladi. Demak, suv juda ham oz bo‘lsada ionlarga ajraladi. H2O H+ + OH– . Toza suvdagi H+ va OH– ionlari konsentratsiyasi bir-biriga teng [H+] = [OH–]. Bunda teng miqdorda H+
va OH– ionlari bo‘lgan eritma neytral muhitli bo‘ladi. H+ ionlari ortiqcha bo‘lgan eritma kislotali, OH– ionlari ortiqcha bo‘lgan eritma esa ishqoriy muhitda bo‘ladi.
Ayrim tuzlarning suvdagi eritmalari indikatorlar rangini o‘zgartiradi. Demak kimyoviy reaksiya sodir bo‘lgan. Tuzlarning eritmalari Tuz eritmalarini indikatorlarga ta’siri Lakmus Fenolftalein Metil zarg‘aldog‘I Kaliy nitrat Rangi o‘zgarmaydi Rangi o‘zgarmaydi Rangi o‘zgarmaydi
Alyuminiy nitrat Qizaradi Rangi o‘zgarmaydi Pushti Natriy karbonat Ko‘karadi To‘q qizil Sariq
“Ion almashinish reaksiyalari” mavzusida siz elektrolit eritmalari orasidagi reaksiyalarni oxirigacha borish sababi, eritmadagi ionlarni o‘zaro birikib dissotsiatsiyalanmaydigan moddalar, hosil qili shida ekanligidaligini bilib olgansiz. Demak, kuchli asos va kuchli kislotalardan hosil bo‘lgan tuzlarning eritmalari muhiti neytral bo‘ladi. Ya’ni bunday tuzlar gidrolizlanmaydi. Gidroliz so‘zi yunoncha “gidro” – suv, “lizis” – parchalayman degan ma’noni anglatadi.
2. Alyuminiy nitrat tuzi kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo‘lgan. Bunday tuzlar gidrolizlanadi. Alyuminiy nitrat tuzining gidrolizlanganini indikatorlar rangini o‘zgartirganligidan bilish mumkin. Suvning dissotsiatsiyalanishidan hosil bo‘layotgan OH– ionlari Al3+ ioni ga birikib dissotsiatsiyalanmaydgan ion Al(OH2+ ni hosil qiladi. Natijada
eritmada H+ ionlari ortiqcha bo‘lib qoladi. Eritmada H+ ionlarining ortiqcha bo‘lib qolishi muhitni kislotali qilib qo‘yadi. Bu jarayonda Al3+ ioni AlOH2+ ioniga, AlOH2+ ioni esa yana bitta OH- ionini biriktirib Al(OH)2 + ioniga aylanadi. Jarayon davom etib Al(OH)3
ni hosil qilmasligiga sabab eritmada yig‘ilib borayotgan H+ ionlari suvni dissotsiatsiyalanishini to‘xtatib qo‘yadi. Al3+ Al(OH) 2+ Al(OH)2 + Al(OH)3 jarayonni oxirigacha olib borish
uchun H+ ionlarini yo‘qotib turish kerak. Kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo‘lgan tuzlarning suvdagi eritmasining muhiti kislotali bo‘ladi. 3. Natriy karbonat tuzi kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo‘lgan. Bunday tuzlarning suvli eritmalarida ham kimyoviy
jarayon sodir bo‘ladi. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki indikatorlar rangini o‘zgarishidan muhitni ishqoriy ekanligini bilamiz. Kuchli asos va kuchli kislotadan hosil bo‘lgan tuzlar suvda eritilganda: Kuchsiz kislota anioni suvning dissotsiatsiyalanishidan hosil bo‘lgan
H+ ionini biriktirib dissotsiatsiyalanmaydigan HCO₃ – ionini hosil qiladi.
– ioni navbatdagi H+ ionini biriktirib H₂CO₃ ni hosil qilishi kerak. Ammo bu jarayon sodir bo‘lmaydi (H₂CO3 → H2O + CO₂). Buning sababi eritmadagi OH– ionlari suvning navbatdagi molekulasining dissotsiatsiya dissotsiatsiyalanishiga yo‘l qo‘ymaydi. Gidroliz jarayonini oxirigacha davom ettirish uchun eritmadagi ortiqcha OH– ionlarini yo‘qotib turish kerak.
Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo‘lgan tuzlar suvda eritilganda, eritma muhiti ishqoriy bo‘ladi. 4. Kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo‘lgan tuzlar to‘liq gidrolizga
uchrab kuchsiz asosni va kuchsiz kislotani hosil qiladi. Al₂S₃ + 3H₂O → 2Al(OH)₃ + 3H₂S
Eritmaning muhiti esa hosil bo‘lgan asos bilan kislotaning nisbiy kuchi bilan belgilanadi. Demak, hosil bo‘lgan asos kuchliroq bo‘lsa kuchsiz ishqoriy, kislota kuchliroq bo‘lsa kuchsiz kislotali bo‘ladi, hosil bo‘lgan asos va kislotaning kuchi teng bo‘lganda neytral muhitda bo‘ladi.
Tuzlar bilan suv orasida sodir bo‘ladigan reaksiyalar gidroliz reaksiyalaridir.
Tuzning dissotsiatsiyalanishidan hosil bo‘lgan ion hosil bo`ladi.
Misol HCN ning 0,04 M eritmasi pH qiymatini toping.
Yechish: HCN kuchsiz bo‘lganligi uchun uning dissotsiatsiyasi tenglamasi: HCNH⁺+CN^- bo‘ladi. Unga massalar ta’siri qonuni tatbiq etilsa: (9.9) hosil bo‘ladi. K ning qiymatini 2-ilovadan olamiz, u 6,210^-10 ga teng. [HCN]=0,04[H⁺] bo‘lib, uni amalda 0,04 M deb olish mumkin, chunki HCN kislota juda kuchsizdir. Muvozanatdagi [H⁺]=[CN^-] bo‘lganligi uchun (9.9) tenglamani
deb olib, uni shaklda yozsak va tegishli qiymatlarni qo‘ysak:

hosil bo‘ladi. Bundan: .
Olingan qiymat (9.6) tenglamaga qo‘yib, yechilsa:
pH=lg[H⁺]= lg510^-6=60,7=5,3.