Mavzu: davlat by

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining byudjet tizimini boshqarish borasidagi vakolatlari:

• 
  Davlat byudjeti hamda soliq va byudjet siyosatining asosiy yo‘nalishlari loyihalarini tayyorlaydi;
  
• 
  davlat maqsadli jamg‘armalari byudjetlari loyihalarini ko‘rib chiqadi;
  
• 
  O‘zR Vazirlar Mahkamasiga byudjetnoma loyihasini ko‘rib chiqish uchun taqdim etadi;
  
• 
  O‘zR Davlat soliq qo‘mitasi va Davlat bojxona qo‘mitasiga O‘zR Davlat byudjeti daromadlari prognozini har chorakda yetkazadi;
  
• 
  byudjet mablag‘larini taqsimlovchilarga va DMJlarini taqsimlovchi organlarga ular uchun nazarda tutilgan byudjetdan ajratiladigan mablag‘lar hajmlarini yetkazadi;
  
• 
  byudjet mablag‘larini taqsimlovchilarning xarajatlar smetalari va jamlanma xarajatlar smetalari, shtat jadvallarini, shuningdek, ularga kiritilgan o‘zgartirishlarni ro‘yxatdan o‘tkazadi;
  
• 
  O‘zR respublika byudjetining xarajatlari yoyilmasiga moliya yili mobaynida o‘zgartirishlar kiritadi;
  
• 
  O‘zR Vazirlar Mahkamasiga O‘zR Davlat byudjeti, respublika byudjeti va DMJlari byudjetlari parametrlariga o‘zgartirishlar kiritish bo‘yicha takliflar taqdim etadi;
  
• 
  moliya yili mobaynida QR Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining QR byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarining tasdiqlangan parametrlariga o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risidagi takliflarini ko‘rib chiqadi;
  
• 
  soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni ularning manbalari kesimida to‘liq va o‘z vaqtida tushishi ustidan monitoringni amalga oshiradi;
  
• 
  byudjet tizimi byudjetlarining mablag‘laridan maqsadli foydalanilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi;
  
• 
  byudjetlar ijrosi to‘g‘risidagi hisobotlar, shuningdek, byudjet tashkilotlarining moliyaviy hisobotlari shakllarini va ularni taqdim etish tartibini tasdiqlaydi;
  
• 
  o‘z vakolatiga kiradigan masalalarga doir normativ-huquqiy hujjatlar qabul qiladi va b.
  

Manba: O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi (O’RQ-360-son. 26.12.2013). 29-modda.

2. 
   O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, uning byudjet tizimini boshqarishdagi vakolatlari
   

Moliya vazirligi O’zbekiston Res-publikasi davlat boshqaruvi organi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi res-publikaning markaziy moliya-iqtisodiy

organi sifatida O’zbekiston Respublikasining moliyaviy, narx siyosatini hayotga tatbiq etadi va uning butun hududida moliya, narx-navoni tashkil etish faoliyatiga umumiy rahbarlikni amalga oshiradi.
Moliya vazirligi O’zbekiston
Respublikasining vazifalari va funksiyalarini amalga oshirish uchun zarur moliyaviy negiz yaratishni, respublika byudjetini ishlab chiqish va ijro etishni, uning daromad qismi barqarorligini ta‘minlashni, valyuta rejasini tuzish va ijro etishni, pul resurslaridan oqilona va tejab sarflashni ta‘minlaydi.
Moliya vazirligi respublika byudjeti ham daromadlar, ham xarajatlar bo’yicha ijro etilishi uchun, moliyaviy resurslarni umumrespublika ehtiyojlariga safarbar etish ishlarini tashkil etish uchun javob beradi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va tumanlar hokimliklari boshqarmalari va bo’limlari, davlat sug’urta idoralari, shuningdek, ularga qarashli davlat korxonalari, muassasalari va tashkilotlari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining yagona tizimini tashkil etadi.
Moliya vazirligi o’z tizimiga kiruvchi korxonalar, muassasalar va tashkilotlar faoliyatini to’g’ridan to’g’ri yoki o’zi tashkil etadigan organlar orqali muvofiqlashtiradi va yo’naltiradi.
Moliya vazirligi tizimiga kiruvchi organlarni boshqarish
jarayonida Vazirlik O’zbekiston Respublikasining moliyaviy va narx-navo siyosatini amalga oshirishning birligini ta‘minlaydi.
2017-yilga qadar Moliya vazirligining byudjet tizimini boshqarish bo’yicha vakolatlari, asosiy vazifalari va funksiyalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992-yil 23-noyabrdagi 553-sonli qarori bilan tasdiqlangan
―O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi to’g’risidagi Nizom‖⁸² bilan tartibga solinib kelingan.
2017-yilga kelib, respublikadagi barcha moliya organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining soliq-byudjet siyosatiga qat‘iy rioya etilishini ta‘minlash, iqtisodiyotning real sektori tarmoqlarini hamda ijtimoiy sohani barqaror, mutanosib va jadal rivojlantirish, mahalliy byudjetlarning daromad bazasini mustahkamlash, byudjet mablag’laridan samarali foydalanish- ga yo’naltirilgan vazifalari, funksiyalari, ish shakllari va uslublarini qayta ko’rib chiqish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 18-martda ―Moliya organlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida‖gi PQ-2847-sonli qarori⁸³ qabul qilindi. Ushbu qaror bilan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning hududiy bo’linmalari faoliyatining quyidagi ustuvor vazifalari hamda yo’nalishlari belgilab berildi:
− iqtisodiy o’sishning barqaror yuqori sur‘atlarini, iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning moliyaviy mutanosibligini ta‘minlashda, davlatning ijtimoiy majburiyatlarini to’liq va o’z vaqtida bajarishda, yirik investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlashda moliya organlarining rolini oshirishga yo’naltirilgan yagona davlat soliq-byudjet siyosatini amalga oshirish;
− iqtisodiyot va aholiga soliq yukini kamaytirish, ishlab chiqarish samaradorligini ta‘minlash, mineral-xom ashyo, yer- suv hamda boshqa resurslar va uskunalardan oqilona foydalanishda soliq hamda boshqa majburiy to’lovlarning rag’batlantiruvchi rolini kuchaytirish yo’li bilan soliq tizimini izchil takomillashtirib borish, soliq ma‘muriyatchiligi samaradorligini oshirish, soliqlar hamda boshqa majburiy to’lovlarni hisoblash va to’lash tartibini soddalashtirish, shuningdek, soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning to’liq

60. 
    O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2015-y., 27-son, 355-modda
    
61. 
    O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017-y., 13-son, 201-modda
    

yig’ilishini ta‘minlash maqsadida ularning stavkalarini optimallashtirish;
− byudjetlararo munosabatlarni tubdan takomillashtirish, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarining daromad bazasini barcha choralar bilan kengaytirish, viloyatlar va tumanlarni subvensiyadan chiqarib, ularning mutanosibligi va o’zini o’zi qoplay olishini ta‘minlash, hududlar hokimliklari bilan birgalikda Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar hamda Toshkent shahrini kompleks va intensiv rivojlantirish asosida davlat byudjetiga qo’shimcha manbalar jalb etish yuzasidan tizimli ishlarni amalga oshirish, tabiiy va iqtisodiy salohiyatdan yanada to’liq va samarali foydalanish, hududlar iqtisodiyotini modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash;
− moliyaviy resurslarni iqtisodiy taraqqiyotning eng ustuvor yo’nalishlariga, ijtimoiy sohani, ayniqsa qishloq joylarida, jadal rivojlantirishga, maqsadli investitsiya dasturlarini moliyalash- tirishga, belgilangan me‘yorlarga muvofiq ularni real moliyalashtirish manbalari bilan mustahkamlashga, ushbu asosda kreditorlik va debitorlik qarzlarini kamaytirishga jamlash;
− iqtisodiyot bazaviy tarmoqlarining moliyaviy barqarorligini ta‘minlash borasidagi ishlarni muvofiqlashtirish, qishloq xo’jaligini moliyaviy qo’llab-quvvatlashning samarali usul va mexanizmlarini joriy etish, tovarlar va xizmatlarning ayrim turlariga narx va tariflar belgilash tartibini takomillashtirish hamda to’lov intizomini mustahkamlash;
− byudjet tizimidagi byudjet mablag’laridan maqsadli hamda oqilona foydalanish ustidan davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirish, qat‘iy iqtisod qilish, ishlab chiqarish va muomala xarajatlarini kamaytirish, nobudgarchilik va talon-tarojlikni, maqsadga nomuvofiq chiqimlarni tugatish yuzasidan vazir- liklar, idoralar, xo’jalik subyektlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan birgalikda keng qamrovli profilaktika ishlarini olib borish;
− O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va boshqa valyuta nazorati organlari bilan birgalikda valyuta-moliya siyosatining asosiy tamoyillari va usullarini shakllantirish, davlatning valyuta resurslarini ko’paytirish va ulardan samarali foydalanish bo’yicha takliflar ishlab chiqish;
− fuqarolarning pensiya ta‘minoti sohasida davlat siyosatining asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqish, Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi daromadlari va xarajatlarining mutanosibligini ta‘minlash, Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi tomonidan uning zimmasiga yuklangan vazifalar va funksiyalar, xususan pensiyalar hamda boshqa tegishli to’lovlarni tayinlash va o’z vaqtida to’lash bo’yicha o’rnatilgan qoidalarning qo’llanilishini muvofiqlashtirish hamda ularni nazorat qilish;
− sug’urta tashkilotlarining sug’urta munosabatlari barcha qatnashchilarining huquq va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini ta‘minlashga qaratilgan faoliyatini nazorat qilish, buxgalterlik hisobi va hisobotining yagona metodologiyasini shakllantirish va amalga oshirish, auditorlik faoliyatini tartibga solish, mamlakatning moliya bozorlarini rivojlantirish bo’yicha davlat siyosatini amalga oshirishda ishtirok etish;
− davlat moliya siyosati sohasida kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini tashkil etish, Moliya vazirligi, uning markaziy apparati hamda tarkibiy bo’lin- malarining ish shakllarini va usullarini tubdan takomil- lashtirish, moliya organlari faoliyatida byurokratizm va sansalorlik hollariga yo’l qo’ymaslik, inson huquqlari, erkinliklari va manfaatlariga rioya etilishini ta‘minlash, jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlariga o’z vaqtida e‘tibor qaratish, zimmaga yuklatilgan vazifalarning o’z vaqtida va sifatli bajarilishi uchun moliya organlari xodimlarining mas‘uliyatini oshirish.
Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi to’g’risidagi Nizom, Moliya vazirligi va vazirlik markaziy
apparatining tashkiliy tuzilmasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligining, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari moliya bosh boshqarmalarining, shahar hokimliklari moliya bo’limlarining, tuman va shaharlar hokimliklari moliya bo’limlarining namunaviy tuzilmalari ham tasdiqlandi (Ilovalarga qarang).

2. 
   Davlat byudjetini boshqarish bo’yicha xorij tajribalari
   

Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat tomonidan davlat byudjetini, mamlakat byudjet tizimini, byudjetlararo munosabatlarni boshqarish masalalari ko’pgina xorijiy adabiyotlarda atroflicha yoritilgan. Ushbu masalaning bir qator jihatlari, xususan, Amerika Qo’shma Shtatlarida qonun chiqaruvchi organlar va shtatlar ma‘muriyatlarining davlat byudjeti va shtatlar byudjetlarini tuzish, qabul qilish, ijro etish va nazorat qilishdagi boshqaruv faoliyatlari tarixiy taraqqiyotning turli davrlarida qay darajada amalga oshirilganligi ―Public budgeting systems‖⁸⁴ nomli o’quv adabiyotining tegishli boblarida batafsil bayon qilingan.