Mavzu: Davlat transferlari va daromadlari tahlili. Kirish. Reja

4. Budjet taqchilligi va davlat qarzlari, ularning iqtisodiyot holatiga ta’siri
Byudjet profitsitidan foydalanish ikki yo‘nalishda sodir bo‘ladi:
1) qarzlarni to‘lash uchun foydalaning. Ularning sotib olinishi qarzdorliklar (qimmatli qog‘ozlar), hukumat ortiqcha daromadlarni pul bozoriga qaytaradi, bu foiz stavkalarining pasayishiga olib keladi va shu bilan investitsiyalar va iste'molni rag‘batlantiradi. Ammo bu inflyatsiyaning o‘sishiga olib kelishi mumkin;
2) iste'foushbu summadan foydalanishni to‘xtatib qo‘yish bilan. Agar ortiqcha daromadlar iqtisodiyotga qaytmasa, ular inflyatsiya ta’sirini yaratmaydi.
Shunday qilib, davlat jamg‘armalaridan (byudjet profitsiti) davlat qarzini qoplash uchun (∆N) yoki pul massasini (∆M) kamaytirish uchun foydalanish mumkin:
Bu ibora deyiladi davlat byudjeti kimligi. Shuning uchun, agar byudjet taqchilligi bo‘lsa, uni pul yoki obligatsiyalar chiqarish orqali moliyalashtirish mumkin:
Agar uning makroiqtisodiy vaziyatga salbiy ta’siri tufayli byudjet taqchilligi yuzaga kelsa, davlat uni qoplashning eng maqbul manbalarini (moliyalashtirish usullarini) tanlashi shart. Ikkisi dunyoda ishlatiladi byudjet taqchilligi usuli – berilmagan (qarz) va nashr.
Eng samarali emissiya (qarz) usuli , siz inflyatsiyani rag‘batlantiradigan, muomalaga qo‘shimcha pul qo‘ymasdan, kamomaddan xalos bo‘lishingiz mumkin. Bu tashqi va ichki moliyalashtirish manbalarini jalb qilishdan iborat.
Tashqi manbalar xalqaro moliya birlashmalaridan va chet ellardan kreditlar, shuningdek xalqaro ahamiyatga ega maqsadli dasturlarni amalga oshirish uchun bepul va qaytarib berilmaydigan moliyaviy yordam bo‘lishi mumkin.
Ichki manbalar Markaziy bankning kreditlari (Ukrainada - Milliy bank), ichki davlat kreditlari (davlat qimmatli qog‘ozlar - davlat zayom obligatsiyalari) va boshqa daromadlar.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, ichki manbalarni jalb qilish ko‘payish omilidir stavka foizi iqtisodiyotda va yuqorida tavsiflangan xususiy investitsiyalarning kamayishi (xususiy sektorning iqtisodiy faolligi pasayadi) ta’sirini yaratadi.
Emissiya usuli byudjet taqchilligini qoplash pul emissiyasidan foydalanish hisoblanadi. Bu xususiy sektorning iqtisodiy faolligini pasaytirmaydi, ammo bu usul amaliy emas, chunki u inflyatsiyaga olib keladigan mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Kamomadni qoplash usulini tanlash ma’lum bir makroiqtisodiy vaziyat va uning oqibatlari bilan bog‘liq. Byudjet taqchilligini qimmatli qog‘ozlarni chiqarish orqali to‘lash bu borada eng kam muammolidir.
Tashqi va ichki kredit manbalarining mavjudligi, mos ravishda, davlatning tashqi va ichki qarzlarining paydo bo‘lishini belgilaydi. Davlat davlat qarzini nazorat qilishi va boshqarishi kerak.
Davlat qarzi - Bu o‘tgan yillar uchun budjet profitsitini olib tashlagan holda byudjet taqchilligi summasi.
Asosiy shakl ichki qarz bu ikki turdagi qimmatli qog‘ozlar emissiyasi bilan ta’minlangan davlat zayomlari - obligatsiyalar va g‘aznachilik obligatsiyalari (Ukrainada bular ichki OVDP ssudasining obligatsiyalari; emitent bo‘lgan ichki davlat omonat krediti OVDPs obligatsiyalari). Omonat kassasi Ukraina, g‘azna veksellari va boshqalar).Ijtimoiy sohani ta’minlash bilan bog‘liq davlat qarzi ham ichki davlat qarzlari (to‘lovlar bo‘yicha qarzlar) bilan bog‘liq ish haqi, pensiyalar, subsidiyalar, grantlar, stipendiyalar va boshqalar)5.
Mamlakat tashqarisidagi kreditorlar oldidagi qarzlarning hammasi unga aylanadi tashqi qarz . U quyidagi holatlar tufayli shakllanadi:
qarzdor qimmatli qog‘ozlarni xalqaro moliya bozorlarida joylashtirish (masalan, Ukraina Germaniya moliya bozorida davlat obligatsiyalarini joylashtiradi);
ixtisoslashgan moliya-kredit institutlaridan kreditlar olish (Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro moliya korporatsiyasi, Jahon tiklanish va taraqqiyot banki va boshqalar);
boshqa davlatlardan qarz olish.
Davlat qarzining katta miqdori bilan unga xizmat ko‘rsatish xarajatlari (foizlar va asosiy to‘lovlar) byudjet taqchilligining asosiy yoki hatto yagona sababiga aylanishi mumkin, ammo qarzning mutloq qiymati davlat qarzi katta yoki kichikligini aniqlay olmaydi. Shuning uchun davlat qarzining dinamikasi davlat daromadining milliy daromaddagi ulushi bilan o‘rganiladi.
Qoida tariqasida, joriy byudjet daromadlaridan foizlarni to‘liq to‘lash va qarzlarni o‘z vaqtida to‘lash imkoniyati yo‘q, shuning uchun hukumatlar yangi kreditlarga murojaat qilishmoqda ( davlat qarzini qayta moliyalashtirish) Davlat bir vaqtning o‘zida ularning qaytishi kafolati sifatida ishlaydi. Biroq, qayta moliyalashtirish jarayonini cheksiz deb hisoblash mumkin emas, chunki davlat qarzining YaIMdan (YaMM) 2,5 martadan ko‘proq oshishi iqtisodiyot barqarorligi uchun xavfli hisoblanadi.
Byudjet taqchilligi va davlat qarzi o‘zaro ta’sir qiladi va davlatdan faol ravishda talab qiladi moliyaviy siyosat. Davlat byudjet va davlat qarzini boshqaruvchi, o‘zgarish orqali mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatga ta’sir ko‘rsatishi mumkin soliq stavkalari, davlat qarzini berish va joylashtirish, byudjet taqchilligini moliyalashtirish. Binobarin, byudjet davlat boshqaruvining muhim vositasidir.
Kelajakda ijtimoiy jarayonlarda byudjetning roli oshadi. Buning sababi, bu byudjet mablag‘lari byudjetdan tashqari jamg‘armalar bilan birgalikda, ijtimoiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, aholiga ijtimoiy xizmatlarning yangi, yuqori darajasiga o‘tish uchun moliyaviy asos bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, davlat byudjeti fuqarolarning moddiy boyliklariga ko‘ra tabaqalanishning ijtimoiy boshqaruvini bozor boshqaruviga o‘tish sharoitida yuzaga keladigan ijtimoiy oqibatlarini aniqlash uchun ishlab chiqilgan6.
Budjet taqchilligining mavjudligi odatda salbiy hodisa sifatida qabul qilinadi.Bu har doim ham shunday emas.Ko‘plab shtatlarning byudjetlari kam. Agar davlat har yili kamomadsiz byudjetni qabul qilishga intilsa, bu muhim xarajatlarni kamaytirish va ortiqcha soliqlarni ko‘paytirish orqali iqtisodiyotdagi davriy tebranishlarni kuchaytirishi mumkin. Shuning uchun tanqislikni tartibga solishda nafaqat soliq-byudjet siyosatining joriy vazifalarini, balki uning uzoq muddatli ustuvorliklarini ham hisobga olish zarur.
Byudjet taqchilligini kamaytirish muammosi bir necha sabablarga ko‘ra juda jiddiy. Birinchidan, zarur davlat xarajatlari katta. Ushbu majburiyatlar o‘nlab yillar davomida to‘planib kelmoqda, ularning ko‘pchiligini qisqartirish mumkin emas, boshqalarning qisqarishi esa mashhur bo‘lmagan chora bo‘lib, aholining turli guruhlari manfaatlariga ta’sir qiladi. Ikkinchidan, byudjetni to‘ldirishning yangi manbalarini topish juda qiyin. Soliqning o‘sishi iqtisodiyotdagi ishbilarmonlik faoliyatiga salbiy ta’sir qiladi, iqtisodiyotni kriminallashishiga (soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash, yashirin iqtisodiyotning o‘sishi), xususiylashtirish davlat mulki xazinaga faqat bir martalik pul tushumini beradi va hokazo. Shu sababli, hatto rivojlangan mamlakatlarda ham, byudjet profitsit bilan emas, kamomad bilan kamaytiriladi.


Xulosa
Byudjet taqchilligini kamaytirish muammosi bir qator sabablarga ko‘ra juda jiddiy. Birinchidan, zarur davlat xarajatlari katta. Ushbu majburiyatlar o‘nlab yillar davomida to‘planib kelmoqda, ularning ko‘pchiligini qisqartirish mumkin emas, boshqalarning qisqarishi esa mashhur bo‘lmagan chora bo‘lib, aholining turli guruhlari manfaatlariga ta’sir qiladi. Ikkinchidan, byudjetni to‘ldirishning yangi manbalarini topish juda qiyin. Soliqning o‘sishi iqtisodiyotdagi ishbilarmonlik faoliyatiga salbiy ta’sir qiladi, iqtisodiyotni kriminallashishiga yordam beradi (soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash, soyali iqtisodiyotning o‘sishi).
Byudjet taqchilligi favqulodda vaziyatlar - urushlar, tabiiy ofatlar, kataklizmlar natijasida paydo bo‘lishi mumkin, bunda odatdagi zaxiralar etishmay qolganda va siz maxsus manbalarga murojaat qilishingiz kerak bo‘ladi. Bunday hollarda byudjet taqchilligi tabiiy ravishda istalmagan, ammo muqarrar bir hodisa hisoblanadi. Ammo byudjet taqchilligining yanada xavfli va bezovta qiluvchi shakli - bu iqtisodiyotdagi inqiroz, uning qulashi, hukumatning mamlakatdagi moliyaviy vaziyatni nazorat qila olmasligi. Bunday holda, nafaqat shoshilinch va samarali iqtisodiy choralar, balki tegishli siyosiy qarorlarni qabul qilish kerak.
Ishlab chiqarishning pasayishi va iqtisodiyotning "soyali" o‘sishi kabi hodisalar alohida e'tiborga loyiqdir. Ushbu sabablarning mavjudligi soliq bazasining pasayishiga olib keladi.Birinchi holda, ishlab chiqarish kamayadi, foyda kamayadi, shuning uchun byudjet daromadlari kamayadi.Natijada, byudjet daromadlari rejasi bajarilmaydi.Ikkinchi holda, korxonalar odatda soliq to‘lashni to‘xtatadilar. Darhaqiqat, "soyali" iqtisodiyot oddiy ("yuridik") iqtisodiyotdan farq qiladi, chunki unda ishlaydigan firma va korxonalar hech qaerda ro‘yxatdan o‘tmagan va shuning uchun soliq to‘lamaydi.
Budjet taqchilligi xarajatlarning daromaddan oshib ketishi tufayli yuzaga keladi. Shuningdek, byudjet taqchilligining asosiy sabablari urushlar va tanazzullardir.
Urushlar qurollanish va armiyani saqlash uchun resurslardan foydalanishni talab qiladi. Shu bilan birga, keskinlik nafaqat harbiy harakatlar davrida, balki tinchlik davrida harbiy ehtiyojlar uchun sarflash natijasida ham paydo bo‘ladi. Ushbu xarajatlar soliqlarni oshirish, pul berish va davlat qarzini berish orqali moliyalashtiriladi. Ushbu manbalarning har biri o‘z cheklovlariga ega.Soliq stavkalarining o‘sishi ishlash va ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun rag‘batlarni cheklaydi.Yangi pullarning emissiyasi inflyatsiyaga olib keladi. Qarzlarni berish ssudalarni joylashtirish imkoniyati bilan bog‘liq. Biroq, davlat obligatsiyalarini sotish byudjet taqchilligini qoplash uchun muhim manba ekanligi haqiqat bo‘lib qolmoqda.