Mavzu: Davriy sistemaning V a gruppasidagi (R-fosfor, n -azot) xossalari va ishlatilishini organish

Fosfor va uning birikmalari
Tabiatda fosforning ₁₅³¹P izotopi barqaror bo’lib,₁₅³⁰P va ₁₅³²Plar sun’iy usulda olingan radioktiv izotoplardir.Fosfor atomining radiusi azot atomi radiusida katta bo’lganligi sababli,electron qabul qilishi azotnikiga qaraganda qiyinroq;electron berishi esa osonroqdir.Fosfor bir necha allotropic shakl o’zgarishiga ega.Bulardan amaliy ahamiyatga ega bo’lgani oq va qizil fosfordir. Oq fosfor-rangsiz,kuchli zaharli,kimyoviy faol,+44^oCda suyuqlanib,+280,5^oCqaynaydigan,(p=183g/sm³) 50^o Cda yonuvchi kristall massa.Suv bilan reaksiyaga kirishmaydi.Shuning uchun ham oq fosfor suv tagida yig’ib olinadi:
2Ca₃(PO₄)₂+10C+6SiO₂=P₄+6CaSiO₃+10CO Oq fosfor molekulasing kristall panjarasi tetraedr ko’rinishida bo’lib,P₄-holida mavjuddir. Oq fosfor havosiz joyda 250^oC-300^oCda qizdirilsa,qizil fosforga aylanadi. Qizil fosfor-zaharsiz,kukun holidagi to’q qizil modda bo’lib,250^oCdan yuqorida yonadi.Qizil fosfor qizdirilganda suyuqlikka aylanmasdan turib bug’lanadi.Uning bug’I quqyuqlashib,oq fosfor hosil qiladi. Fosfor ko’pgina moddalar(kislorod,galogenlar,metallar)bilan bevosita birikadi.Yuqori haroratda qariyb hamma metallar bilan fosfidlar hosil qiladi.Metall fosfidlari suv va suyiltirilgan kislotalar ta’siridan fosforning vodorodli birikmasi-fosfinni hosil qiladi:
Ca₂P₂+6HCl=2PH₃+3Ca(OH)₂
Ca₂P₂+6H₂O=2PH₃+3Ca(OH)₂

Fosfin (PH₃) sarimsoq hidli juda zaharli gaz.Ammiadan farq qilib,suvda oz eriydi va u bilan reaksiyaga kirishmaydi.Fosfin eng kuchli kislotalar bilangina reaksiyaga kirishib,fosfoniy PH⁺₄ tuzlarini hosil qiladi;

PH₃+HCIO₄=PH₄CIO₄
PH₃+HI=PH₄I.
^{F osforga ishqor qo’shib qaynatish orqali fosfin olish mumkin.}
2 P₄+3Ba(OH)₂+6H₂O 3Ba(H₂PO₂)₂+2PH₃
Difosfin P₂H₄rangsiz suyuqlik,kuchli qaytaruvchi,havoda o’z-o’zidan alangalanadi.Fosfidlar gidrolizlanganda fosfin bilan birgalikda hosil bo’ladi. Fosforning bir necha kislorodli birikmalari mavjud bo’lib, ularning ichida fosfor (V)oksid eng ahamiyatlisidir.Fosfor (V) oksid suv bilan shiddatli birikib,sharoitga qarab har xil fosfor kislotalarini hosil qiladi.
P₂O₅+H₂O=2HPO₃
P₂O₅+2H₂O=H₄P₂O₇
P₂O₅+3H₂O=2H₃PO₄
Bu fosfat kislotalari kristall moddalar bo’lib,tarkibidagi suv miqdori bilan bir-biridan farqlanadi.
2 H₃PO_{4 -H2O}^250C H₄P₂O₄ ^450C _-H2O 2HPO₃
H₃PO₄ t suyuql. =42^oC;H₄P₂O₇ t suyuql .=61^Oc;HPO₃ t suyuql=40^oC.
Metafosfat kislota –suvda yaxshi eriydigan zaharli kislota.Ortofosfat kislota havoda tursa suyuqlanib ketadigan rangsiz kristall modda.H₃PO₄ o’rtacha kuchli,uch negizli kislota.Pirofosfat kislota –yumshoq shishasimon massa,suvda oson eriydi,zaharsiz. Bu kislotalar orasida eng ahamiyatlisi ortofosfat kislotadir.Chunki uning tuzlari mineral o’g’it sifatida keng ko’lamda ishlatiladi.Ortofosfat kislota oddiy qilib fosfat kislota deb ataladi. Fosfat kislota uch negizli kislota bo’lganligi sababli 2 xil nordon tuzlar digidrofosfatlar,gidrofosfatlar hamda o’rta tuzlar fosfatlarni hosil qiladi.Barcha digidrofosfatlar,ammoniy va ishqoriy metallarning fosfatlar va gidrofosfatlari suvda yaxshi eriydi.Qolgan metallarning fosfatlari va gidrofosfatlari oz eriydi. Ishqoroiy metallarning fosfatlari va gidrofosfatlari gidrolizlanadi. Eritma muhiti ishqoriy bo’ladi:
P O^3-₄+HOH HPO^2-₄+OH^-
H PO^2-₄+HOH H₂PO^-₄+OH^-
Digidrofosfatlar termik parchalanib,metafosfatlarni:
N aH₂PO₄ ^t H₂O+NaPO₃

Gidrofosfatlar esa pirofosfatlarni:

2 Na₂HPO₄ ^t Na₄P₂O₇+H₂O
hosil qiladi.Fosfatlar harorat ta’siridan parchalanmaydi. Fosfor ham azotga o’xshab,modda almashuvida katta ahamiyatga ega.Uning odam tanasidagi miqdori 1% atrofida bo’lib,shundan 85% suyak va tish tarkibida 3Ca₃(PO₄)₂ . Ca(OH)₂va 3Ca₃(PO₄)₂*CaCO₃*H₂O Ko’rinishida bo’ladi.Fosfor va uning birikmalari qonda,miya qatig’Ida va asab tolalari tarkibida ham uchraydi.Odam tanasida ro’y beradigan barcha fiziologik jarayonlar fosfor organic moddalarning o’zgarishi natijasida ro’y beradi.Fosfat kislota uch negizli kislota bo’lganligi uchun spirtlar bilan har xil efirlar hosil qiladi.Kishi tanasida mono-vadi-efirlar uchraydi.To’qimalardagi adenazin trifosfat kislotalari organizmda asosiy energiya manbai hisoblanadi.Natriy va kaliy fosfatlar esa tanada kislota-asos muvozanatini ushlab turishda muhim ro’l o’ynaydi.Insonning kundalik fosforga bo’lgan ehtiyoji 1-2g bo’lib,u ovqat hisobiga to’liq qoplanadi. Tibbiyotda yurak,asab tizimi xastaligida va kamqonlikda fosforning organik birikmalari ishlatiladi.Bularga adenazin trifosfat kislotaning natriyli tuzlari,kalsiy glitserofosfat,fitin,fitoferrolaktal va boshqalar kiradi.