Mavzu: Ekologiya faning predmeti, maqsadi va vazifalari. Asosiy tushunchalar

Wzbekistonda ekologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi.
Yuqorida aytib wtganimiz kabi, bizning buyuk allomalarimiz tabiat, tirik organizmlar va ularning tashqi muh’it bilan wzaro aloqasiga doyr masalalarga twxtalganlar.
WzFA Botanika va Zoologiya institutlari olimlari wsimlik va h’ayvonlar ekologiyasiga bag’ishlangan ishlar olib borishgan, xozirda h’am bu ishlar olib borilmoqda.
Wrta Osiyo wsimliklar olamini wrganish – M.S.Popov, E.P.Korovin, K.Z.Zokirov, A.Muzaffarov, İ.İ.Granitov, S.Saxobiddinov, A.İ.Vvedenskiy kabi olimlarning nomi bilan bog’liq. Wzbekistonda ekologik ywnalishdagi ishlarning asoschilari - D.N.Qashqarov va E.P.Korovin h’isoblanadi.
30 - yillarda Qashqarovning ekologiya masalalarini keng yoritgan «Muh’it va jamoa», «Turkiston h’ayvonlari», «Hayvonlar ekologiyasi asoslari» kabi yirik ilmiy asarlari chop etiladi. Ular ekologik - ilmiy tadqiqot ishlarni rejalashtirish, ekolog mutaxassislar tayyorlash masalasini ilgari surishgan
Shu yillarda Korovin - wsimliklar jamoasi va muh’itni birgalikda wrganish muh’imligini takidlagan. Bunday ilmiy ishlar wsha vaqtda Wrta Osiyo Davlat Universiteta biologiya fakulteti qoshida olib borilgan. Chwl zonasining wsimliklarini wrganish maqsadida kompleks ekspeditsiyalar tashkil qildi. Korovin, Granitov kabi olimlar raxbarligida chwl mintaqasidagi yaylovlarni yaxshilash borasida u erdagi kserofit guruh’iga oid wsimliklarni wrganishga kirishiladi.
1950 yilda ekologiya ishlarining dolzarbligi munosabati h’isobga olinib WzRFA Botanika institutida Burigin rah’barligida «Wsimliklar ekologiyasi» laboratoriyasi tashkil qilinadi va shu laboratoriya xodimlari tamonidan chwl va chala chwl sharoitida wsimliklarning qurg’oqchiliqga moslanilgan ywllari wrganildi.
Keyinchalik 1967-1987 yillarda Farg’ona vodiysi sharoitida kompleks ekologik ishlar O.X.Xasanov va R.S.Vernik, Raximova T.U., Raximova Toshxon va boshqalar tamonidan davom ettirildi. Natijada adir wsimliklarining ekologik klassifikatsiyasi berildi.
Hozirda bunday ishlar Qizilqum, Jizzax chwllarida, Orol sharoitida davom ettirilmoqda.
D.N.Qashqarovning dastlabki ishlari Wrta Osiyo kemiruvchilarini wrganishga bag’ishlangan edi. Ularning biologiyasi, sistematikasi va zarariga etibor berish bilan birga h’ayvonlar ekologiyasi bwyicha h’am ish olib borgan. 1928 yil u AQShga boradi va 7 oy davomida yirik ekologlarning ishlari bilan tanishadi. WzFA akademiklari T.Z.Zoxidov, A.M.Muh’ammadiev, muxbir azolaridan M.A.Sultonov, R.O.Olimjonov. V.V.Yaxontovlar
Wzbekistonda zoologik tadqiqotlarning rivojlanishida wz h’issalarini qwshgan olimlardir. Zoologik tadqiqotlar - WzFAning Zoologiya va parazitologiya instituti faoliyati bilan bog’liqdir. Sultonovning «Wzbekiston qushlarining gelmintlari» (1963 y), Yaxontovning «Hasharotlar ekologiyasi» (1963 y), T.Zoxidovning «Qizilqum chwlining biotsenozlari» (1971 y) kabi asarlari nashr qilindi.
60 yillarga kelib, Wzbekistonda ekologik vaziyat yomon tomonga keskin wzgara boshlaydi. Bunga sabab paxtachiliqni jadal suratlar bilan rivojlantirishga intilish va qishloq xwjaligini h’addan ortiq kimyolashtirishdir. Bunday vaziyat wzbekistonda ayrim tabiat obektlari yoki ilmiy, madaniy, sog’lomlashtirish ah’amiyatiga ega bwlgan h’ududlarni muh’ofaza etish bwyicha tadbirlar ishlab chiqishni talab etdi.
1968 yil 30 iyulda Wzbekiston Vazirlar Kengashining "Wrmonlarni yong’indan saqlash h’amda ularni zararli h’asharotlar va kasalliklardan h’imoya qilish" h’aqida 349-sonli farmoni elon qilinadi.
"Chatqol", "Orol-payg’ambar", "Zomin", "Baday-Twqay", "Qorakwl" kabi qwriqxonalar tashkil etiladi.
Wzbekiston Vazirlar Kengashining foydali qazilmalar konini topish, geologiya-qidiruv ishlarini wtkazishda erning h’osildor qatlamlarini asrash, ulardan oqilona foydalanish, er kadastri, wrmonlarni h’imoya qilinishi mezonlari bwyicha guruh’larga ajratish, h’ayvonlar h’isob-kitobini olish, h’ayvonot olamining davlat kadastiri, foydali qazilmalarni olish bilan bog’liq bwlmagan obektlarni joylashtirish uchun er ostidan foydalanish, dorivor wsimliklar tayyorlash va boshqalar h’aqida qator farmonlari elon qilindi.
Ayniqsa, Wzbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, Ekologiya va tabiatni muh’ofaza etish masalalariga jiddiy etibor berila boshlandi. Ekologiya va tabiatni muh’ofaza etish borasida wnlab qonunlar h’amda farmoyishlar elon qilindi, ularning ijrosi bwyicha chora-tadbirlar kwrildi.
Masalan, Wzbekiston Respublikasining 1992 yil 9 dekabrdagi "Tabiatni muh’ofaza etish h’aqida" gi, 1993 yil 6 maydagi "Suv va suvdan foydalanish h’aqida"gi, 1994 yil 22 sentyabrda "Er osti boyliklari h’aqida"gi 1996 yilda 27 dekabrdagi "Atmosfera h’avosini muh’ofaza etish h’aqida"gi, 1997 yil 26 dekabrdagi "Hayvonot dunyosini muh’ofaza etish va undan oqilona foydalanish h’aqidagi", 1997 yil 26 dekabrdagi "Wsimlik dunyosini muh’ofaza etish va undan oqilona foydalanish h’aqida"gi, va boshqa qonunlar h’amda bu borada elon qilingan qator farmonlar twlar jumlasidandir.
1981 - 1985 yillarla Wzbekistonda ovlanaligan kamyob h’ayvonlar ekotizimini wrganishga kirishildi. Sut emizuvchi noyob h’ayvonlar sonining kamayib ketish sabablari, ularni tiklash, kamyoblarini saqlash va ulardan oqilona foydalanish ywllari ishlab chiqildi.
İxtiologiya va gidrobiologiya laboratoriya xodimlari - Wzbekiston suv omborlari, suvning ifloslanishi, suv h’ayvonlari ekologiyasi va suv resurslaridan foydalanish bwyicha ilmiy izlanishlar olib bordilar.
Ekologiya va tabiatni muh’ofaza qilish soh’asidagi mutaxassislar respublikamizning turli oliy wquv yurtlarida tayyorlanmoqda.