Mavzu: Ekologiya faning predmeti, maqsadi va vazifalari. Asosiy tushunchalar

Ekologiya fanining rivojlanish tarixi. Markaziy Osiyoda ekologiya faniga h’issa qwshgan tabiatshunoslar. Tirik organizmlar h’ayotining tashqi muh’it bilan bog’liqligi qadimdan malum. Antik davrda yashagan faylasuflarning asarlarida h’ayvonlarning turli instinktlari, baliqlar va qushlarning migratsiyalari, wsimliklarning tashqi qiyofasi tuproq va iqlim sharoitlari bilan bog’liqligi h’aqidagi malumotlar keltiriladi.
Dastlabki ekologik tushunchalar qadimgi yunon olimlari asarlarida qayd etilgan bwlib, ularning ishlarida biz ekologik ywnalishlarni kwramiz. Lekin ular «Ekologiya» terminini ishlatishmagan. Aristotel (eramizdan 384 - 322 yil avval), qadimgi yunon faylasufi Teofrast (371-280 yil) h’ayvon va wsimliklarni yashash sharoitiga bog’liq h’olda kwrib chiqishgan, Aristotel 500 tur h’ayvonlarni wrganib, ularning xulq-atvori, kwchib yurishi h’aqida, Teofrast – wsimliklarning shakli va wsishi - iqlim, tuproq sharoitiga bog’liqligini aniqlagan.
Frantsuz M.Byuffon (1707-1788)ning ishlarida h’ayvonlarning tuzilishiga tashqi muh’itning tasiri masalasi kwtarilgan.
J.B.Lamark (1744-1829) dastlabki evolyutsion talimotning muallifidir. U wsimlik h’amda h’ayvonlarning evolyutsion wzgarishlarida eng muh’im omil deb tashqi muh’it tasirini xisoblagan.
A.Gumboldtiing ishlari wsimliklar geografiyasida yangi ekologik yunalishlarni aniqlab berdi. U fanga landshaft «fizionomiyasi» wsimliklarning tashqi qiyofasi bilan aniqlanadi kabi tushunchani kiritadi. Wxshash zona va vertikal poyaslarda h’ar xil taksonomik guruh’larda wxshash «fizionomik» shakllar ishlab chiqiladi; Bu shakllarning tarqalishi va nisbatiga qarab joyning fizik - geografik xususiyatlari h’aqida fikr yuritish mumkin.
Moskva universitetining professori K.F.Rule (1814-1858) zoologiyada wziga xos bwlgan ywnalishni rivojlantirish muh’im ekanligini keng targ’ib qiladi. Bu ywnalish – h’ayvonlar h’ayotini h’ar tamonlama wrganish, atrof-muh’it bilan ularning wzaro murakkab munosabatlarini tushuntirish kabilar edi. Shunday qilib, K.F.Rule h’ayvonlarni wrganishning keng ekologik tizimini ishlab chiqdi va ekologik mazmundagi qator ilmiy ishlarni qoldirdi. Uning shogirdlaridan biri N.A.Severtsov (1827-1885) h’isoblanadi. Uning «Periodicheskie yavleniya v jizni zverey, ptits i gad Voronejskoy gubernii» (1855 y) nomli ishi Rossiyada ayrim mintaqada h’ayvonot olamida olib borilgan ekologik izlanishlarining eng katta va ah’amiyatlisi edi.
Ch.Darvin «Tabiiy tanlash ywli bilan turlarning kelib chiqishi» (1859 y) asarida-tabiatdagi yashash uchun kurash, yani tur bilan muh’it wrtasidagi h’ar qanday qarama-qarshiliqlarning kwrinishlari tabiiy tanlashga olib keladi va evolyutsiyaning h’arakatlantiruvchi kuchidir deb qaraydi.
A.N.Beketov (1825-1902) wsimliklarning ichki va tashqi tuzilishidagi xususiyatlarni ularning geografik tarqalishi bilan bog’liqligi h’amda fiziologik usullarning ekologiya uchun ah’amiyati katta ekanligini kwrsatdi. Ana shunday ishlar h’ayvonlar h’ayoti misolida A.F.Middendorf tamonidan wrganildi.
1877 yil nemis gidrobiologi K.Myobius biotsenozlar h’aqidagi tasavvurlarni asoslab berdi.
Wsimliklar jamoasi h’aqida G.F.Morozov va F.N.Sukachev batafsil fikr yuritib, bu soh’aga asos soldilar.
Rus olimlari - V.N.Sukachev, B.A.Keller, V.V.Alexin, V.G.Ramenskiy, A.P.Shennikov va chet el olimlaridan - F.Klemente, K.Raunkier, T.Dyu.Rie, İ.Braun - Blake va boshqalarning fitotsenologiya soh’asidagi ishlari umumiy biotsenologiyaning rivojlanishiga katta h’issa qwshdi.
Umumiy ekologiyaning rivojlanishida D.N.Qashqarovning «Muh’it va jamoa» deb nomlangan Wrta Osiyo universitetida wqigan maruzalari, keyinchalik «Hayvonlar ekologiyasi asoslari» nomi bilan yozilgan darsligi katta ah’amiyatga ega bwldi.
Hayvonlarning morfologik va evolyutsion ekologiyasini rivojlantirishda M.S.Gilyarov, S.S.Shvartslar katta h’issa qwshdilar. İ.G.Serebyakov tamonidan gulli wsimliklarning h’ayot shakllari tasnifoti ishlab chiqildi.
1940 -yillarning boshlarida tabiiy tizimlarni wrganish jarayonida yangi ywnalish kelib chikdi.
1935 yili ingliz olimi A.Tensli - ekotizimlar, 1942 yili esa V.N.Sukachev - biogeotsenozlar h’aqidagi talimotni ilgari surdilar.
1950 yillarning boshida G.Odum, Yu.Odum, R.Untekker, R.Margalef biologik mah’suldorlikning nazariy asoslarini yaratish borasida ish olib bordilar.
Wrta asrlarda Wrta Osiyoda yashab ijod etgan olimlardan al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, İbn Sino va boshqalar tabiiy fanlarining rivojlanishiga katta h’issa qwshganlar. Ular xali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrda tabiat va undagi muvozanat, wsimlik va h’ayvonot dunyosi, tabiatni ezozlash h’aqidagi wzlarining qimmatli fikrlarini aytganlar.
Buyuk alloma Muh’ammad Muso Al - Xorazmiy (782 - 847 y) risolalaridan birida shunday deb yozadi: «Bilingki, daryoning kwzlari yoshlansa, uning boshiga g’am, kulfat tushgan bwladi. Odamlar, daryodan mexringizni darig’ twtmanglar». Bunda u nimani nazarda tutdi? Eh’timol, u daryo suvining ortiqcha isrof bwlishini nazarda tutgandir. Vaxolanki u zot eng avvalo daryo bilan odamlarning bir - birini tushunishlari va til topishlari, wzaro mexr - muxabbat qwyishlarini nazarda tutgan. U wzining «Kitob surat al-arz» asarida dunyo okeanlari, chuqurlikdagi kitalar, kutblar, ekvator, chwl, tog’, daryo va dengizlar, kwllar va wrmonlar, ulardagi wsimlik, h’ayvonot dunyosi, shu bilan boshqa tabiiy resurslar - erning asosiy boyliklari h’aqida malumotlar keltirilgan.
Abu Nosir Forobiyning (870 - 910) ilmiy - falsafiy merosi nixoyatda boy bwlib, asarlari xozirgacha twliq aniqlanmagan. Nemis olimi M.K.Brokelmanning rwyxatida Forobiyning turli soxaga oid 180 ta asarining nomi keltiriladi. Bu asarlar bir necha guruh’larga bwlinib, 11-guruh’iga uning tabiatshunoslik ilmi, amaliy faoliyat va xunarmandchiliq masalalariga oid asarlari kiritilgan.
Tabiatshunoslikka oid «Odam azolarining tuzilishi», «Hayvon azolari va ularning vazifalari h’aqida» nomli asarlarida odam va h’ayvonlar ayrim azolarining tuzilishi, xususiyatlari, vazifalari h’aqida, ularning wxshashligi va farqlari keltirishi bilan birga asosiy anatomik-fiziologik tushunchalar berilgan.
U tabiiy va inson qwli bilan yaratiladigan suniy narsalarni ajratgan. Tabiiy narsalar tabiat tamonidan yaratilgan, degan xulosaga keladi.
Abu Rayxon Beruniy koinotdagi h’odisalarni taraqqiyot qonunlari bilan, narsa va xodisalarning wzaro tasiri bilan tushuntirishga urinadi. Uning asarlarida wsimlik va h’ayvonlarning biologik xususiyatlarini, ularning tarqalish va xwjalikdagi ah’amiyati h’aqida malumotlar topish mumkin. U «Saydana» nomli asarida 1116 tur dori-darmonlarni tavsiflagan. Ularning 750 tasi turli wsimliklardan, 101 tasi h’ayvonlardan, 107 tasi minerallardan olinadi. Har bir wsimlik, h’ayvon va minerallarning xossalari, tarqalishi va boshqa xususiyatlari keltirilgan.
Beruniy asarlarida wsimlik va h’ayvonlarning tuzilishi h’amda ularning tashqi muh’it bilan wzaro aloqasi h’aqida h’am qiziqarli malumotlar keltiriladi. U wzining tabiiy-ilmiy kuzatishlari, tajribalari asosida tabiatdagi h’odisalar malum tabiiy qonuniyatlar asosida boshqariladi, degan xulosaga keladi.
Abu Ali ibn Sino (980 - 1037) jah’on madaniyatiga buyuk h’issa qwshgan yirik entsiklopedist olim. Turli yozma manbalarda uning 450 dan ortiq asar yozganligi eslatiladi. Bizgacha uning 240 ta asari etib kelgan.
Uning «Tib qonunlari» asari tibbiyot ilmining komusi bwlib, wrta asr tibbiyot ilmi taraqqiyotining oliy chwqkisi h’isoblanadi. Kishi organizmiga tashqi muh’it tasiri muh’imligini bilgan alloma ayrim kasalliklar suv va h’avo orqali tarqalishi h’aqida fikr bayon etgan.
İbn Sinoning torlarning vujudga kelishi, er yuzining davrlar wtishi bilan wzgarib borishi tabiiy jarayonlar h’aqidagi fikrlari geologiya ilmining rivojlanishiga katta tasir qildi.
Zaxriadin Muh’ammad Bobur (1483 - 1530). Biz Boburni podshoh’ va shoir sifatida bilamiz. Ammo Bobur faqat shoirgina emas, balki sarkarda, tarixchi va mashshoq, ovchi va bog’bon, sayyox va tabiatshunos h’am bwlgan. Uning «Boburnoma» asari eng yirik asari h’isoblanadi. Bu asarida h’ar bir xududni malum bir tartibda tasvirlaydi. Avvalo joyning geografik wrni, swngra qaysi iqlimga mansubligi, h’ar xil shifobaxsh joylari, wsimliklari, qazilmalari, h’ayvonoti va ah’olisi beriladi. U ajoyib geobotanik bwlgan, wsimliklarni sevgan va yaxshi bilgan. Wzbekistondagi juda kwp giyox va dorilarni, ularning xosiyatini va ah’amiyatini shunday tariflaydiki, buni mirishkor bog’bon bwlgan kishi, asl tabiatshunosgina buning uldasidan chiqa oladi.
Bobur bir necha bor er qimirlashi, oy va quyosh tutilishi kabi tabiiy xodisalar guvoh’i bwlgan. Ushbu xodisalarning tabiat qonunlaridan boshqa narsa emasligiga ishonch h’osil qilgan.
Wrta Osiyoni wrgangan olimlardan İ.A.Severtsov, A.N.Krasnovlarning asarlari va Qashqarov - Korovin maktabining shakllanishi Wrta Osiyoda tabiiy - geografik g’oyalarni rivojlanishida muh’im ah’amiyatga ega bwldi.
1930 - yillarda ekologiya - geografiya ywnalishiga asoslangan Wrta Osiyo ekologiya maktabi h’ozirgi Wzbekiston Milliy universiteta qoshida shakllandi. Ekolog mutaxassislar tayyorlashda, ekologiyani rivojlantirishda, ekologiyaga oid adabiyotlarning namunalari ni yaratishda bu maktabning xizmatlari kattadir. Maktab ekologlari bergan g’oyalar wlkaning tabiati va tabiiy resurslarni aniqlash va wrganishda h’amda Wrta Osiyoda ekologik va geografik g’oyalarning rivojlanishiga katta h’issa qwshdi.
P.A.Baranov, İ.A.Raykovalar Pomir tog’larida chwl biotsenozining kelib chiqishi, dinamikasi va evolyutsiyasida organizmlarning h’ayotida noqulay h’aroratning roli, madaniy biotsenozlarni yuqori tog’ sharoitida yaratish masalalari ishlab chiqildi. R.İAbolin, E.P.Korovin, M.V.Kultiasov va İ.İ.Granitovlarning ekologik va fitotsenologik qarashlari ularning chop etgan bir qator ishlarida wz aksini topgan.
Wrta Osiyoda zooekologik ywnalishdagi kompleks ishlarning rivojlanishi T.Z.Zoh’idov nomi bilan chambarchas bog’liq. U Qizilqum chwllarining wziga xos h’ayot makoni ekanligini, qumli, shwrxok, loyli va toshloq chwllarni mustaqil biotoplar sifatida tavsiflab, ularni wz navbatida mayda xududiy birliklarga ajratib beradi.