Mavzu: Ekologiya haqidagi ta'limotning vujudga kelishi va rivojlanishi Reja

Ekologiya va biosfera haqidagi ta’limot

Ilm-fan tarixidan tabiatshunoslik katta hissa qo’shib, o’zining kashfiyotlari bilan o’chmas iz qoldirgan juda ko’p olimlarni bilamiz. XX asrning tabiiyot bilimlari sohasida o’ziga xos o’ringa ega bo’lgan olimlardan biri sifatida V.I.Vernadskiyni alohida ko’rsatish lozim.Uning tadqiqotlari faqatgina tabiiyot bilimlariga aloqador bo’libgina qolmay, hatto XX asrning ilmiy dunyoqarashini o’zgartirdi desak bo’ladi. Shuningdek, uning ilmiy ishlari Biosfera evolyutsiyasidagi inson va uning ilmiy salohiyati o’rnini belgiladi. Bizni o’rab turgan tabiatga, insonning yashash muhiti sifatida yangitdan qarashga undab, yangi dolzarb muammolarni ochib beradi. Ularning kelajakdagi echilish yo’l-yo’riqlarini ko’rsatdi.

Tabiiyotshunoslik sohasining XX asrdagi eng buyuk yutuqlaridan biri V.I.Vernadskiyning “Biosfera” to’g’risidagi ta’limotidir. Birinchi bo’lib, bu yo’nalishda V.I.Vernadskiyning ustozi V.V.Dokuchaev tadqiqotlar olib borgan. U, o’z e’tiborini insonlarning moddiy va ma’naviy madaniyatini o’rab turgan tabiiy muhit bilan birligiga qaratdi. Agar V.V.Dokuchaevni bu muammoning amaliy aspektlari qiziqtirgan bo’lsa, V.I.Vernadskiy esa Biosferaning Noosferaga o’tish nazariy konsepsiyasini yaratish xususida izlanish olib bordi. U asosan, insonning ilmiy asosda, yashash muhitini ongli o’zgartirishi masalalariga to’xtaldi.

Biosfera va uning tarkibi

«Biosfera» tarjima qilinganda «hayot qobig’i» ma’nosini anglatadi. Bu ibora birinchi bor fanda 1875 yilda avstriyalik geolog poleontolog olim Eduard Zyuss (1831-1914) tomonidan kiritilgan. Lekin bundan avval «Yerning ko’rinishi», «Yerning tirik qobig’i», «Hayot kengliklari» iboralari ham mavjud bo’lgan. Avvaliga bu iboralarda bizning sayyoramizda yashovchi tirik organizmlarning geografik, geologik hatto kosmik jarayonlarga aloqadorligiga, ko’proq jonli tabiatni jonsiz tabiatning kuchlari va moddalar ta’siriga bog’liqligiga o’z e’tiborlarini qaratishgan hatto E.Zyuss ham “Biosfera” iborasini kiritgan bo’lishiga qaramasdan, o’zining “Lik Zemli” (“Yer ko’rinishi”) ilmiy asarida biosferadagi qayta ta’sirlarga e’tibor qaratmagan. U biosferaga “Yer yuzasidagi yashovchi, vaqt va kenglik nuqtai nazaridan chegaralangan organizmlar majmui” deb ta’rif beradi.
Biolog olimlardan birinchi bo’lib Jan Batist Lamark (1744-1829) Yer po’sti tashkil bo’lishida tirik organizmlarning muhim rolini ko’rsatdi. Uning fikricha, yer yuzasidagi barcha moddalar Yer po’stini tashkil etib, tirik organizmlar faoliyati natijasida shakllangan.
Botanika, tuproqshunoslik, o’simliklar geografiyasi kabi biologik fanlarning rivojlanishi bilan biosfera to’g’risida sekinastalik bilan yangi fakt va qarashlar yig’ila boshladi. Biosferani tushunish uchun kerak bo’lgan bilimlar “Ekologiya” fanining vujudga kelishiga olib keldi. O’z o’rnida, “Ekologiya”, organizmlarning o’zaro va atrof-muhit bilan aloqalarini o’rganishni maqsad qilib olgan. Biosfera ma’lum darajada tabiat tizimi hisoblanadi, uning mavjudligi esa eng avval tirik organizmlar ishtirokidagi modda va energiya aylanishida belgilanadi.
Nemis fiziologi Pfeffer (1845-1920) ning “Tirik organizmlarning oziqlanish usuli”ni belgilashi Biosferani tushunishda muhim ahamiyat kasb etdi.
Ular quyidagilar:
- avtotrof-organizmlarning jonsiz tabiat moddalari hisobiga shakllanishi;
- geterotrof-organizmlarning quyi molekulyar birikmalardan foydalanishi hisobiga shakllanishi;
- miksotrof-organizm shakllanishining aralashgan tipi.
Zamonaviy talqinda Biosfera-Yerning o’ziga xos qobig’i bo’lib, jami tirik organizmlar majmuasini va ular bilan doimiy ravishda almashuvda bo’ladigan yer yuzidagi moddalarni o’z ichiga oladi.
Biosfera-atmosferaning quyi qatlamlarini, gidrosferani va litosferaning yuqori qatlamlarini qamrab olgan.
Atmosfera-Yerning eng engil qobig’i. Atmosfera orqali ochiq koinot bilan modda va energiya almashuvi amalga oshadi.
Atmosfera bir necha qatlamlarga ega:
- troposfera-quyi qatlam. Yer yuzasiga yaqin joylashgan (9-17 km). Troposferada jami suv bug’lari va atmosfera gaz tarkibining 80% joylashgan;
- stratosfera-(55 km gacha);
- ionosfera-bu qatlamda tirik organizmlar uchramaydi (1000 km gacha).
Gidrosfera - Yerning suv qobig’i. Yuqori harakatli bo’lganligi sababli hamma yerda, hatto turli tabiiy jinslar tarkibida ham uchraydi. Natijada, atmosfera tarkibidagi eng toza suvlarda ham 10-50 mg/l gacha eritmalar mavjud. Gidrosferaning kimyoviy tarkibini asosan: Na, Mg, Ca, Cl, S, C kabi moddalar tashkil etadi. U yoki bu moddaning suvdagi kontsentratsiyasi, o’simlik va hayvonlar uchun bu moddalarning zarurligini belgilamaydi. Tirik organizmlar o’zlashtiradigan eng zarur moddalar N, P, Si hisoblanadi. Okean suvlarining muhim xususiyati shundan iboratki, asosiy ionlar Dunyo Okeani hajmida doimiy mutanosiblikda bo’ladi.
Litosfera - cho’kindi va magmatik jinslardan tashkil topgan Yerning tashqi qattiq qobig’idir. Hozirgi kunda Moxorovichich seysmik chegarasidan yuqorida joylashgan qattiq qatlamni “Yer qobig’i” deb qabul qilinadi.
Litosferaning yuza qatlamida jonli materiya, mineral (noorganik) materiya bilan o’zaro aloqada bo’ladi, bu qatlam tuproq deb ataladi. Organizm qoldiqlari chirigandan so’ng, “kumushga” (tuproqning unumdor qatlami) aylanadi. Minerallar, organik moddalar, tirik organizmlar, suv va gaz tuproqning tashkiliy qismlari hisoblanadi. O, Si, Al, Fe, Na, Mg, Ca, K kabi elementlar Litosferaning asosiy kimyoviy tarkibini tashkil etadi.
Yer po’stining og’irligining deyarli yarmi va hajmining 92% kislorodga tegishli, shu o’rinda ta’kidlash joizki, kislorod jinslarni shakllantiruvchi minerallardagi boshqa elementlar bilan chambarchas bog’langan. Ya’ni, bu holatga boshqacha izoh beradigan bo’lsak-Yer po’sti-geologik rivojlanish davridagi kimyoviy bog’langan kislorodning “qirolligidir”. Sekin-asta jonli va jonsiz tabiat orasidagi o’zaro aloqa, tirik organizmlar va ular paydo qilgan tizimlarning ularni o’rab turgan fizikaviy, kimyoviy va geologik omillarga qayta ta’siri hususidagi fikr-muloxazalar olimlarni ko’proq qiziqtira boshladi. Oqibatda, aniq izlanish va tadqiqotlarda o’z tasdig’ini topa boshladi. Bunga olimlarning tabiatni o’rganishdagi umumiy yondoshuvlarning o’zgarishi sabab bo’ldi. Ular tabiatdagi jarayonlarni alohida fan yo’nalishi yakka holda o’rganishi noo’rin ekanligini tushuna boshladilar. Shu sababli XIX-XX asrlar bo’sag’asida fanga tabiatni o’rganishning yaxlit yondoshuvi, g’oyalari kirib keldi. Buning natijasida hozirgi kundagi tabiatni o’rganishning tizimli metodlari shakllandi.
Biotik yoki jonli omillarning abiotik yoki fizikaviy shart-sharoitlarga ta’siri hususidagi izlanishlarda bunday yondoshuvning natijalari tezda namoyon bo’la boshladi. Masalan, dengiz suvining tarkibini ko’proq dengiz organizmlarining faolligi belgilashi aniqlandi. Qumli tuproqda yashovchi o’simliklar, tuproqning tuzilishini o’zgartiradi. Tirik organizmlar hatto bizning atmosfera tarkibini ham nazorat qiladi. Shunga o’hshash misollarni ko’plab keltirish mumkin. Bu misollar jonli va jonsiz tabiat o’rtasidagi qayta aloqa mavjudligi, va buning oqibatida tirik materiya o’ziga xos holda Yer ko’rinishini o’zgartirishiga guvohlik beradi. Shunday qilib, biosferani jonsiz tabiatdan ajratib o’rganish noto’g’ri bo’lar edi, sababi, bir tomondan biosfera jonsiz tabiatga tobe bo’lsa, ikkinchi tomondan o’zi unga to’xtovsiz ta’sir o’tkazadi. Tabiatshunos olimlar o’z oldilariga Yer yuzasi va Yer po’stida yuz berayotgan fizikaviy, kimyoviy va geologik jarayonlarga tirik materiya “qanday qilib” va “qancha miqdorda” ta’sir ko’rsatadi?-degan savollarga javob izlashni maqsad qilib qo’yganlar. Faqat shunday yondoshuvgina “Biosfera konsepsiyasi” haqida to’liq tushuncha berishi mumkin. Aynan shunday vazifani bajarishni buyuk rus olimi V.I.Vernadskiy (1863-1945) o’z zimmasiga olgan.