Mavzu: elektr bo'limiga oid mavzularni o'qitishda pedagogik texnologiyalarda foydalanish usullari. Mundarija kirish

o`qitish shakllari: ommaviy, alohida, guruhiy;

o`qitish vositalari: loyiha topshirig`i, uslubiy ko`rsatmalar, kompyuter texnologiyalari

Kundalik turmushda elektr energiyasidan foydalanmaydigan inson bo`lmasa kerak. Bunda texnika xavsizligi qoidalari bilan tanishish, tok urganda qutqaruv choralarini qo`llash, birinchi yordam ko`rsatish muhim ahamiyat kasb etadi. Elektr tokini tavsiflovchi kattaliklarni takrorlaymiz.

Zaryadlarning tartibli harakatiga elektr toki deb ataladi. Tokning yo`nalishi sifatida musbat zaryadlarning harakat yo`nalishi qabul qilingan. Odatda tok elektr maydonining ta’sirida yuz beradi. 1 va 2 o`tkazgichni va potenstialgacha zaryadlaymiz va 3 o`tkazgich bilan o`zaro ulab qo`yamiz.

2.1.1-chizma.Elektr tokining hosil bo`lishi

Potenstiallar farqi uch o`tkazgich ichida elektr maydonini hosil qiladi va bu maydon potenstialning kamayishi tarafiga qarab (2 ga qarab) yo`nalgan bo`ladi. Bu maydon ta’sirida elektronlar 2-3-1 yo`nalishda harakat qila boshlaydi, demak tok 1-3-2 yo`nalishda oqadi.

O`tkazgichning ko`ndalang kesimidan 1 sekund ichida oqib o`tuvchi zaryad miqdori tok kuchi deb ataladi:

(2.1.1)

Tok kuchining birligi 1 Amper.

3-simda tok o`tgan sari kamayadi va nolga intiladi, natijada tok to`xtaydi. Tok to`xtamasdan oqib turishi uchun nima kilish kerak? Buning uchun 1 va 2 o`tkazgich orasida shunday bir qurilma bo`lishi kerakki, uning vazifasi xar xil ishorali zaryadlarni ajratib olib musbat zaryadlarni 1-o`tkazgichga, manfiy zaryadlarni 2-o`tkazgichga o`tkazib turish bo`lsin. Shunday bo`lsa potenstiallar farqi o`zgarmas bo`lib turadi. Bunday qurilma generator yoki tok manbai deb ataladi. Lekin bunday generator elektr maydon yordamida ishlay olmaydi, chunki elektr maydonda xar xil ishorali zaryadlarni bir-biridan ajratib bo`lmaydi, bunday maydonda xar xil ishorali zaryadlar, aksincha, bir-biriga qarab intiladi, birlashadi. Shuning uchun generatordagi zaryadlarni ajratuvchi kuch elektr tabiatiga ega bo`la olmaydi, bunday kuchlar shu sababli “tashqi” kuchlar deb ataladi. Bu kuchlarning tabiati xar xil bo`lishi mumkin. Masalan, akkumlyator va galvanik elementlarda bunday kuchlar kimyoviy reakstiyalar energiyasi hisobiga, yarimo`tkazgichli fotoelementlarda – yorug’lik energiyasi hisobiga paydo bo`ladi. Eng oddiy elektr zanjiri quyidagi elementlardan tuzilgan bo`ladi: tok manbai G, uning qutblari 1 va 2 hamda ularni birlashtiruvchi o`tkazgich 3, lekin tok manbaining ichida zaryadlarning ajralishiga ikki narsa qarshilik ko`rsatadi. Birinchisi - bu 1 va 2 qutblar orasidagi elektr maydoni, bu maydonning kuch chiziqlari musbat qutb (1) dan manfiy qutb (2) ga yo`nalgan va musbat zaryadlarni tarafga, manfiy zaryadlarni chap tarafga itaradi. Ikkinchisi - qutblar orasidagi muhitning zaryadlar harakatiga ko`rsatadigan qarshiligi. Demak, zaryadlarni ajratuvchi “tashqi” kuchlar bajaradigan ish ikki qismdan iborat bo`ladi: ishning birinchi qismi tok manbai ichidagi elektrostatik maydon kuchlariga qarshi bajariladi, ikkinchi qismi qutblar orasidagi muhitning mexanik qarshiligi kuchlariga qarshi bajariladi: Birlik musbat zaryadni butun zanjir bo`ylab tashishda “tashqi” kuchlarni bajargan ishi elektr yurituvchi kuch (E.Yu.K.) deb ataladi. Agar E.Yu.K. ni xarfi bilan belgilasak,

(2.1.2)

hosil bo`ladi.