Mavzu: Elеktr toki. O’lchov birliklari. Reja

Buxoro davlat universiteti

Axborot texnologiyalari fakulteti
1.1-KIDT-21 guruh talabasi
Salimov Shahzodning
Kompyuterli matematik tizimlar
fanidan yozgan Mustaqil ishi
MAVZU: Elеktr toki. O’lchov birliklari.
REJA:
1. Elеktr toki.
2. O’lchov birliklari.
Zaryadlangan zarrachalarning tartibli harakati elektr toki deyiladi. Elektr toki oqib o’tishi uchun muhim shartlardan biri berk zanjir hisoblanadi.
Vaqt o’tishi bilan qiymati va yo’nalishi o’zgarmaydigan elektr toki o’zgarmas tok deyiladi.
Tok kuchi va yo’nalishi vaqt o’tishi bilan o’zgaradigan elektr toki o’zgaruvchan tok deb ataladi.
Elektr toki kuchi o’lchov birligi – amper (A), belgilanishi – I.
1 amper (A) = 1000 milliamper (mA) = 1000000 mikroamper (mkA)
1 milliamper (mA) = 0,001 amper (A)
1 mikroamper (mkA) = 0,000001 amper (A)
Inson o’z tanasi orqali o’tgan 0,005 A tok kuchini seza boshlaydi. 0,05 A yuqori bo’lgan tok kuchi inson organizmi uchun xavflidir.
ELEKTR KUCHLANISH
Elektr kuchlanish deb – elektr maydonning ikki nuqtasi orasidagi potensillar ayirmasiga aytiladi.
Elektr kuchlanish o’lchov birligi – volt (V), belgilanishi – U.
1 volt (V) = 0.001kilovolt (kV) = 1000 millivolt (mV)
ELEKTR QARSHILIK
Elektr qarshilik deganda - zanjirda oqib o’tayotgan tokning o'tishiga qarshilik
qilish xossasi tushuniladi.
Qarshilik o’lchov birligi – om, belgilanishi – R.
1 Om = 0,001 kiloom (kOm) = 0,000001 megaom (MOm)
CHASTOTA (tebranish)
Tebranish chastotasi deb, vaqt birligi (1 sekund) ichida tokning to’la tebranishlar sonini ko’rsatuvchi kattalikka aytiladi.
O’lchov birligi – gers (Hz), belgilanishi f.
ELEKTR QUVVATI
Elektr tokining ma’lum bir vaqt oralig’ida bajargan ishi elektr toki quvvati deyiladi.
Elektr quvvati o’lchov birligi – vatt (Vt), belgilanishi – W.
Elektr quvvatini topish formulasi: W = I * U
ZANJIRNING BIR QISMI UCHUN OM QONUNI
Zanjirdagi tok kuchi kuchlanishga to’g’ri proporsional, qarshilikka teskari proporsionaldir.
Om qonuni formulasi: I = U / R
Elektr toki — elektr zaryadlarining tartibli harakati. Elektr toki paydo boʻlishi va doimo paydo boʻlib turishi uchun:
moddada erkin elektr zaryadlari;
ularni tartibli harakatga keltiruvchi elektr maydon;
zanjir berk boʻlishi kerak.
Zaryadli zarralar tok tashuvchilar deb ataladi. Metallar va yarimoʻtkazgichlarda tok tashuvchilar elektronlardan, elektrolitlarda musbat va manfiy ionlardan, ionlashgan gazlarda musbat va manfiy ionlar hamda elektronlardan iborat.
Zaryadli zarralarning elektr maydon taʼsirida jismga nisbatan koʻchishi natijasida vujudga keladigan Elektr toki oʻtkazuvchanlik toki deb, zaryadlangan makroskopik jism (masalan, suyuqlik yoki gaz)larning koʻchishidan yuzaga keladigan elektr toki konveksion tok deb ataladi. Siljish toki deb ataladigan tok ham mavjud. Bu tok zaryadlar harakatiga bogʻliq boʻlmay, balki elektr maydon kuchlanganligining vaqt boʻyicha oʻzgarishiga mutanosib (proporsional) boʻladi. Siljish toki magnit maydon hosil qilish xususiyati jihatidangina oʻtkazuvchanlik va konveksion tokka ekvivalentdir.
Elektr tokining mavjudligini tok tufayli yuz beradigan quyidagi taʼsir yoki hodisalarga qarab bilish mumkin:
issiqlik taʼsiri — tok oʻtayotganda oʻtkazgich (oʻta oʻtkazgich bundan istisno) qiziydi;
kimyoviy taʼsiri — Elektr toki oʻtkazgichning kimyoviy tarkibini oʻzgartiradi (masalan, elektroliz hodisasi);
magnit taʼsiri (masalan, tokli oʻtkazgich yonida magnit milining ogʻishi, elektromagnitlar);
kuch taʼsiri (masalan, magnit maydonida tokli oʻtkazgichning ogʻishi, elektr dvigatellar);
yorugʻlik taʼsiri (masalan, siyraklangan gazlarda razryad, elektr yoyi). Tok kuchi ampermetr, milliampermetr, mikroampermetr va galʼvanometr bilan oʻlchanadi.
Zaryadlarning tartibli harakatiga oʻzgarmas tok dеb ataladi. Tokning yo’nalishi sifatida musbat zaryadlarning harakat yo’nalishi qabul qilingan.