Mavzu: Elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonun. Atom tuzilishi nuqtai-nazaridan kimyoviy elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonuni. Davr va guruhlarda elеmеntlar xossalarining o`zgarishi. Darsning maqsadi

Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.

“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________

Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____

Mavzu: Uglevodorodlarning tabiiy manbalari. Laboratoriya ishi 14.


Darsning maqsadi:


1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik


Darsning tashkiliy qismi:

1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.

3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.


Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.


Uglevodorodlarning asosiy tabiiy manbalari toshko`mir, neft va tabiiy gaz hisoblanadi Toshko`mir, neft va tabiiy gaz hamda ulardan olingan mahsulotlardan foydalanishda kundalik ehtiyot choralarini ko`rish talab etiladi.zbekistonda qidirib topilgan gaz zaxiralari 2 trillion kubometrga yaqin 16O dan ortiq neft konlari mavjud.Neft va gaz mavjud bo`lgan beshta asosiy mintaqa: Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubi-G`arbiy Hisor, Surxondaryo, Farg`ona. Respublikamizda neft va gazni qayta ishlaydigan zavodlar Farg`ona, Oltiariq, Sho`rtan, Muborak va Ko`kyumaloqda faoliyat ko`rsatmoqda.Toshko`mir. Yoqilg`i sifatida ishlatilishidan tashqari, undan metallurgi sanoatida rudalardan temirni suyuqlantirib olishda ko`p miqdorda kerak bo`ladig koks ham tayyorlanadi.Koks olish maxsus koks tayyorlash zavodlarida amalga oshiriladi. Toshko`rr maxsus koks pechlarida havosiz sharoitda 1OOO°C gacha qizdirib, quruq haydal (kokslanadi), bunda uchuvchan moddalar, uglerod va kul aralashmasidan ibor g`ovak birlashma (substansiya) - koks hosil bo`ladi. Bu aralashma 25-79<sup>c</sup> gacha sovutilganda undan toshko`mir smolasi, ammiak suvi, koks gazi deb ataluvc gazsimon mahsulotlar olinadi.Toshko`mir smolasi dastlabki vaqtlarda koksokimyo sanoati va gaz sano chiqindisi sifatida tashlab yuborilardi, hozir esa undan bir qator organik modda' olishda manba sifatida foydalaniladi. Buning uchun uni fraksion haydashga beril: natijada bir necha fraksiyalar: 1) arenlar va ularning hosilalarini (benzol, tohn kislotalar va b.) tutuvchi, qaynash harorati 17O°C gacha bo`lgan yengil moy; fenol, naftalin tutuvchi, qaynash harorati 17O-23O°C oralig`ida bo`lgan o`r moy; 3) naftalin va uning gomologlarini tutuvchi, qaynash harorati 23O-27O<sup>C</sup> oralig`ida bo`lgan og`ir moy; 4) antratsen, fenantren va boshqalarni tutuvcl qaynash harorati 27O-35O°C oralig`ida bo`lgan antratsen moyi; 5) pek (kuyinc deb ataluvchi qora qoldiq massa olinadi.Ammiak suvi ammiak, ammoniy xlorid va karbonatdan iborat suvli eritr bo`lib, undan azotli o`g`itlar ishlab chiqarishda foydalaniladi.Koks gazi tarkibiga benzol, toluol, ksilollar, fenol, ammiak, vodorod sulfi sian birikraalari va boshqa moddalar kiradi. Koks gazidan ammiak, vodor id, sian birikmalari alohida ajratilgandan so`ng benzol va boshqa qimmatbaho Idalar olinadi. roshko`mirni to`g`ridan to`g`ri yoqib ishlatish undan foydalanishning samarali li emas. Ekologik va iqtisodiy jihatdan samarali usul uni gazsimon va suyuq ilg`i holiga qayta ishlab, qimmatbaho kimyoviy moddalarini ajratib olib dalanishdir. Hozirgi vaqtda ko`mirlarni suyuq yoqilg`i - benzin, dizel yoqilg`isi, zut holida qayta ishlab bera oladigan uskunalar mavjud. Neft - gazsimon, suyuq va qattiq uglevodorodlarning aralashmasidan iborat ysimon, rangi - sariq yoki och-qo'ng'ir rangdan qora ranggacha, yoqimsiz ga ega, suvdan yengil, zichligi 73O dan 86O kg/m<sup>3</sup> gacha bo`lgan suyuqlik. Neftda uglevodorodlardan tashqari biroz miqdor naften kislotalari, oltingugurt izot tutgan birikmalar bo`ladi. Turli joylardan qazib olinadigan neftning tarkibi har xil bo`ladi. Ic ikki yonuv dvigatellari uchun suyuq yoqilg`ining asosiy ibayi va kimyo sanoati uchun qimmatbaho xomashyo bo`lgan neftdan sintetik chuklar, plastmassalar, kimyoviy tola va boshqa ko`plab moddalar olinadi. tni qayta ishlashda uni gazlardan, suv va oltingugurt birikmalaridan, naften )talari va tuzlardan tozalab olinadi. Shundan so`ng uni fraksiyali haydashga
. Bunda bir qator fraksiyalar: 1) C₄-C_p uglevodorod tarkibli biriuchi fraksiya 195°C) - benzin; 2) C₉-C,₆ uglevodorod tarkibli ikkiuchi fraksiya (200-300°C) rosin; 3) 300°C dan yuqori haroratda qaynovchi uglevodorodlar fraksiyasi -M olinadi.
3enzin va kerosinni ikkilamchi fraksiyali haydashga berilganda turli markadagi sus yoqilg`ilar, turli navdagi aviatsiya va avtomobil yoqilg`ilari, yorituvchi, or uchun yengil va og`ir kerosinlar olinadi. Kerosin raketa dvigatellari uchun
l'i hisoblanadi.
azut bug` qozonlari uchun yoqilg`i, surkov moylari, vazelin, paraim olishda ashyo sifatida ishlatiladi. Uni o`ta qizigan bug` yordamida (uglevodorodlar
alanib ketishining oldini olish uchun) haydaladi. Mazutdan mashina moyi, aviatsiya moylari kabi bir qaucha turdagi mineral moylar ham olinadi.
eftni haydashdan qolgan qoldiq - neft kuyindisi (pek) yoki gudron deb di va yo'1 qoplamalari tayyorlashda ishlatiladi.
4eftni to`g`ridan to`g`ri haydashda benzinning chiqish unumi 5-14 % ni cil etadi. Neftning boshqa fraksiyalari hisobiga benzin unumini oshirish sadida uni krekingga uchratiladi:
;2ft krekingi benzinning chiqish unumini 65-7O % gacha orttirishga imkon i. Kreking paytida ajraladigan gazlar ham katta ahamiyatga ega. Ular kimyo ati uchun xomashyo bo`ladigan to`yinmagan uglevodorodlar tutadi

Har bir neft qazib olinadigan joylarda erigan yoki erkin holda tabiiy, yo 'Idosh gazlar uchrab turadi. Ularda metan kamroq, asosan, etan, propan, butan va boshqa uglevodorodlar bo`ladi.
Neft-kimyo korxonalari (neft haydash zavodlari, neftni qayta ishlash zavodlari organik sintez zavodlari) atrof-muhitning zararli moddalar bilan ifloslanishida inson organizmi uchun zaharli moddalar havoga tarqalishida salbiy o`rin tutadi Shuning uchun atrof-muhitni himoya qilish va tozalikni saqlash yo`lida chiqindisiz texnologiyalar, xomashyoni kompleks qayta ishlash imkoniyatini beruvch: konstruksiya-tuzilmalarni loyihalashtirish hozirgi kunning dolzarb masalalaridandir
Tdbiiy gazlar. Tabiiy gaz tarkibi ham qazib olinadigan joyiga bog`liq ravishdc o`zgarib turadi: uning asosiy qismini metan, qolganini etan, propan, butan, pentan kabi gazsimon uglevodorodlar tas ikkil qiladi.
Tabiiy gazlar yoqilg`i sifatida va kimyo sanoatida xomashyo sifatida ishlatiladi Xomashyo sifatida tabiiy gaz tarkibidan quyi haroratli fraksiyalash yoki gazlarni erituvchilar bilan adsorbsiyalab, so`ngra fraksiyalarga ajratib haydash orqali olingan metan, propan, butan va boshqa uglevodorodlar ham ishlatiladi.
o`zbekistonda katta miqdorda toshko`mir, neft va tabiiy gaz zaxiralari mavjud bo`lib, kimyo sanoati tarmoqlarida ularni qayta ishlovchi korxonalar samaral faoliyat ko`rsatmoqda.
Hozirgi kunda insoniyat oldida organik yoqilg`ilarni energetik maqsadlarda qo`llashning o`sishini oldini olis H2 uning o`miga quyos H2 shamol, daryo va dengiz okean suvi kuchlari, atom yadrosi, biologik chiqindilar kabilardan foydalanish ozod etilgan organik yoqilg`ilarni esa kimyoviy xomashyo sifatida ishlatish muammosi turibdi, ko`plab olimlar