Mavzu: Elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonun. Atom tuzilishi nuqtai-nazaridan kimyoviy elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonuni. Davr va guruhlarda elеmеntlar xossalarining o`zgarishi. Darsning maqsadi

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘qib-o‘rgangan bilim va tajribalarini kundalik kuzatuvlar yordamida mustaqil ravishda oshirib borish, turmushda uchraydigan muammolarni hal eta olish.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
fuqarolik burchini bilish va kimyoviy jarayonlar asosida yangi-yangi ishlab chiqarilayotgan kundalik turmush mahsulotlari haqida axborotga ega bo‘lish.
Milliy va umummadaniy kompetensiyalar:
sog‘lom turmush tarziga amal qilishda kimyoviy ishlab chiqarish mahsulotlari haqida tushunchaga ega bo‘lish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik


Darsning tashkiliy qismi:

1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.

3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.


Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Kimyoviy xossalari. Alkanlardagi barcha valentliklar to`yingan bo`lganli uchun ular kimyoviy jihatdan inertlik namoyon qiladi. Ularning asosiy kimyov xossalarini metan misolida ko`rib chiqiladi.Metanning nisbiy molekular massasi, zichligi, vodorodga va havoga nisbatan zichligini aniqlang?Tabiatda uchrashi.To`yingan uglevodorodlarning izomeriyasi, nomlanishi, xossalari.Sikloparafinlar, ularning tuzilishi, tabiatda uchrashi, amaliy ahamiyati
Fizik xossalari va tabiatda uchrashi. Metan - alkanlarning oddiy vaki bo`lib, rangsiz, hidsiz, havodan yengil, suvda yomon eriydigan gaz modda. Meta tabiiy gazning 9O-98% ini tas ikkil qiladi. Toshko`mirni quruq haydash hamc neftni qayta ishlashdan olinadigan gazlar, yo`ldosh gazlar tarkibida uchraydi.Metan ko`piucha botqoq yoki ruda gazi deb ham ataladi. Botqoq sharoitk o`simliklar havosiz chiriganda, yer ostida toshko`mirning sekin-asta parchaL nishidan metan hosil bo`ladi.Kimyoviy xossalari. Metan ham boshqa alkanlar kabi kimyoviy faolligi kichi bo`lib, birikish reaksiyalariga kirishmaydi, kaliy permanganat va ishqorlar eritmalar bilan ta'sirlashmaydi, bromli suv va konsentrlangan sulfat kislotaning sovu eritmasiga ta'sir qilmaydi. Oksidlanish reaksiyalari faqat yuqori haroratda borad
Yonish. Metan och ko`kish rang berib yonadi (tabiiy gazning yonishin ko`rgansiz. Tabiiy gazning 9O-98% metandir):Reaksiya natijasida katta miqdorda issiqlik ajralib chiqqanligi uchun uni yoqilg`i sifatida ishlatiladi. Metanning kislorod bilan 1:2 hamda havo bilan 1:1O hajmiy nisbatlardagi aralashmalarining portlash xavfi katta.Xonadon va boshqa jamoat tas ikkilotlari binolarida yoqilg`i sifatida tabiiy gazdan foydalanishda ehtiyot bo`ling!Parchalanishi. KuChli qizdirilganda (1OOO°C) metan vodorod va uglerodga chalanadi:CH<sub>4</sub> - C + 2H<sub>2</sub> o`rin olish reaksiyasi. Metan galogenlar, suyultirilgan nitrat va sulfat kislotalar m o`rin olish reaksiyalariga kirishadi. Galogenlanish nur ta'sirida amalga ladi. Nur kvanti ta'sirida galogen molekulasidagi kovalent bog` uziladi. Bunda ogen (masalan, xlor)ning toq elektronli, kinetik energiyasi yuqori bo`lgan jn radikali hosil bo`ladi: C1₂ -» 2C1. Galogen radikali uglevodorod bilan sirlashib, erkin uglevodorod radikali hosil qiladi: CH₄ + Cl -> HCl + CH₃.uglevodorod radikallari yana galogen molekulalari bilan ta'sirlashadi, galogen ikali hosil bo`ladi va h.k. Bunday davomli reaksiyalar zanjir reaksiyalar deb ladi. Natijada metanning galogenli hosilalari aralashmasi hosil bo`ladi: aksiyaning molekular tenglamasi):Ultrabinafsha nur ta'sirida metan xlor bilan portlab reaksiyaga kirishadi:CH₄ + 2C1₂ - C + 4HC1Olinishi. Metan sanoatda quyidagi usullar yordamida olinadi:
1) vodorod va grafitni nikel katalizatori ishtirokida 5OO°C da o`zaro ta'siriashtirib
Inadi:3) alkanlarni natriy metalli bilan va uglevodorodlar galogenli hosilalarining |zaro ta'siridan ham olish mumkin (Vyurs reaksiyasi)