Mavzu: Elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonun. Atom tuzilishi nuqtai-nazaridan kimyoviy elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonuni. Davr va guruhlarda elеmеntlar xossalarining o`zgarishi. Darsning maqsadi

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘qib-o‘rgangan bilim va tajribalarini kundalik kuzatuvlar yordamida mustaqil ravishda oshirib borish, turmushda uchraydigan muammolarni hal eta olish.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
fuqarolik burchini bilish va kimyoviy jarayonlar asosida yangi-yangi ishlab chiqarilayotgan kundalik turmush mahsulotlari haqida axborotga ega bo‘lish.
Milliy va umummadaniy kompetensiyalar:
sog‘lom turmush tarziga amal qilishda kimyoviy ishlab chiqarish mahsulotlari haqida tushunchaga ega bo‘lish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik


Darsning tashkiliy qismi:

1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.

3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.


Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.


Fenolning fizik xossalari. Fenol - rangsiz (vaqt o`tishi bilan havo kislorodi ta'sirida och pushti rangga kiradi), o`tkir o`ziga xos hidli kristall modda. Fenol 42,3°C da suyuqlanadi, 182°C da qaynaydi. Suvda qisman (1OO g suvda 6 g) eriydi. Kuchli antiseptik (mikroblarni o`ldirish) xossaga ega. Kuchli zahar. Teriga tegsa kuydiradi, uzoq vaqt tuzalmaydigan yara va suvli to`planmalar hosil qiladi.
Kimyoviy xossalari. Oddiy fenol C<sub>6</sub>H<sub>5</sub>OH karbol kislota deb ham ataladi va
kuchsiz kislota xossasini namoyon qiladi (karbonat kislotadan kuchsiz). Natriy metallidan tashqari ishqorlar bilan ham suvli eritmalari barqaror bo`lgan fenolyatlar hosil qiladi (bir atomli spirtlar bilan solishtiring):Fenolyatlar gidrolizga uchramaydi, lekin mineral kislotalar, hatto karbonat kislota ta'sirida ham parchalanib ketadi Benzoldan farq qilib, fenol bromli suv bilan reaksiyaga kirishadi, uni rangsizlantiradi va tribromfenol hosil qiladi:Fenol formaldegid bilan ta'sirlashib, fenolformaldegid smolalar hosil qiladi.Olinishi va ishlatilishi. Sanoat ehtiyojlari uchun fenol toshko`mir smolasidar olinadi. Sintetik usul bilan fenolni benzoldan quyidagi sxema bilan ham olish mumkin:Fizik xossalari. To`yingan alifatik aldegidlar CnH`n+iCHO umumiy formulaj
ega gomologik qatorni tas ikkil qiladi. Chumoli aldegidi - gaz, keyingi vakillar suyuqlik, yuqori aldegidlar - qattiq moddalardir. Chumoli aldegidi o`tkir hidl zaharli modda. 4O% chumoli aldegidi tutgan suvli eritmasi formalin deb ataladi.Quyi aldegid va ketonlar suvda yaxshi eriydi, molekular massa ortishi bila ularning eruvchanligi kamayib boradi.Kimyoviy xossalari. Aldegidlar quyidagi kimyoviy reaksiyalarga kirishadi. 1. Birikish reaksiyalari. 2. Oksidlanish reaksiyalari. 3. Polimerlanish reaksiyalari. 4. Polikondensatsiya reaksiyalari. 5.Vodorod aldegidga qo`shbog`ning uzilishi hisobiga birikadi:Elektron tuzilishi. Aldegid molekulasida a-va jt-bog`lar mavjud. Karbor guruhdagi uglerod atomi sp<sup>2</sup>-gibridlangan holda bo`ladi (karbonil guruhning barcl atomlari bir tekislikda yotadi va ular orasidagi valent burchak 12O° ni tashl etadi). Karbonil guruh uglerod atomi boshqa uglerod atomi, kislorod atomi vodon atomi bilan uchta gibrid a-bog` bilan va faqat kislorod atomi bilan bitta or-bo; bilan bog`langan. Jt-bog` uglerod atomining gibridlanmagan p-elektroni a kislorodning juftlashmagan p-elektroni hisobiga vujudga keladi. U a-bog` tekisligi| nisbatan perpendikular joylashadi. Shunday qilib, karbonil guruhdagi uglerod i kislorod alkenlardagi kabi qo`shbog` (a + Jt) bilan bog`langan Karbonil guruhda uglerod va kislorod atomlari orasida bog` spirtlardagidan ko`ra kuchliroq qutblangan. Bu ik sababga ega, biriuchidan, Jt-bog` a-bog`ga nisbata harakatchan va shuning uchun oson qutblanadi Karbonil guruhda uglerod musbat zaryadga, kislorod manfiy zaryadga ega Karbonil guruhning qutbliligi natijasida aldegidlar katta reaksion qobiliyats ega boladi.Polikondensatsiya reaksiyasi deb, yuqori molekular birikma hosil bo`lishida quyi molekular birikmalar (suv, ammiak, vodorod xlorid) ham hosil bo`luvchi reaksiyalarga aytiladi.Fenolformaldegid smolalardan issiqlikka chidamli termoplast-fenoplastlar olini ulardan issiqlikdan himoyalovchi, izolatsion, antikorrozion materiallar ishlaj chiqariladi.Olinishi. Aldegidlar, asosan, spirtlarni oksidlash usuli orqali olinadi. Sanoat formaldegid metanol bug`i va havo aralashmasini mis simli reaktor orqali o`tkazij olinadi:Ikkiuchi usul metanni azot oksidlari katalizatorligida 400-600°C da hav bilan oksidlash reaksiyasidirSirka aldegidini sanoatda M.G.Kucherov ochgan reaksiya - asetilenni sim( tuzlari (hozirgi vaqtda ekologik xavfsiz katalizatorlar ishlatiladi) ishtirokic gidratlash reaksiyasi orqali olinadi:Etilenni 1OO°C haroratda, 1O13 mPa bosim ostida, (PdCl<sub>2</sub> + Cu<sub>2</sub>Cl<sub>2</sub>) katalizatcishtirokida to`g`ridan to`g`ri oksidlab, sirka aldegid olish ham yo`lga qo`yilga Ishlatilishi. Formaldegid poliformaldegid, fenolformaldegid va boshqa smolal olishda keng ishlatiladi. Bo`yoqlar, farmatsevtik preparatlar, sintetik kauchu portlovchi va boshqa ko`plab organik moddalar ishlab chiqarishda boshlang`i modda sifatida va tibbiyotda kuchli antiseptik vosita o`rnida ishlatiladi.Sirka aldegid sirka kislota, plastmassa, fenoplastlar, dorivor vositalar ishl chiqarishda muhim modda hisoblanadi.