Mаvzu: Endogen geologik jarayonlar

kal’dera deb ataladi. Vezuviyni yarim xalqa shaklida o'rab turgan kal’dera qoldiqlari Sopka deb ataladi.
Vulqon otilishi doimo bir xil intensivlikda yuz bermaydi. Deyar­li har bir vulqon boshqalardan o'z faoliyatining xarakteri bilan farq qiladi: bundan tashqari, bu faoliyatning kuchayishi va pasayishi bosqichlarini kuzatish mumkin.
Yuqoridagi misollardan ko'rganimizdek, vulqon faoliyatlarining ayrim portlashlari o'rtasida, ba'zan bir necha asrlar o'tib keta­di. Vulqonlar shiddatli otilganlaridan so'ng butunlay uchadi yoki axyon-axyonda sal tutab turadi: boshqalari esa doimo tutab turadi va axyon-axyonda tosh va ko'llar otiladi, so'ngra, ayrimlari juda jim hol­da vaqti-vaqti bilan lava chiqarib turadi, lekin krater otilishlar o'rtasida doim harakatda bo'lgan lava bilan to'lgan bo'ladi.
Vezuviyni vulqonni kuzatishlar uning otilishi tutun paydo bo'lishi bilan boshlanishini, ba'zan undan oldin yoki u bilan bir vaqtda ozmi - ko'pmi sezilarli zilzilalar bo'lishini ko'rsatadi. Tutun kra­terdan tobora balandlashib va kattalashib ustun shaklida ko'tarila­di. Ba'zan, tutun ustuni 10 km va undan ortiq balandlikka tik ko'ta­riladi. Tutunning mayda zarrachalari cho'kib, ko'p joylarni qalin qatlam qoplaydi.
Magmaning Yer ichidan Yuqoriga harakatlanishi ikkita omilga bog’liq:
1. Magmani siqib chiqarish uchun etadigan gidrostatik bosim.
2. Suyuqlik-gaz hajmining ortishi.
Greyton hisoblariga ko'ra 40 km chuqurlikda hosil bo'lgan magmaning tarkibida 9,4% gaz bo'lsa, u Yer yuzasiga Yaqinlashganda hajmi 1155 marotaba ortar ekan. Bu hajmning kattalashishi asosan Yer yuzasiga 5 km qolganda boshlanar ekan.
Vulqon harakati 3 bosqichdan iborat:
1. Yer ostidan tovushning chiqishi, gaz va chang zarralarining otilishi.
2. Portlashning kuchini ortib borishi.
3. Lavaning Yer yuzasiga chiqishi.
Lava sekin Yer betiga quyilishi mumkin yoki favvora bo'lib otilishi mumkin (300 m balandlikkacha va 30 m diametrli bo'lishi mumkin).
Vulqonlar krater holatiga qarab 4 xil bo'ladi:
1. Qadimgi vulqonlar, erroziya natijasidi krater umuman yo'q bo'lib ketgan.
2. Hozirgi so'ngan vulqonlar.
3. Hozirgi so'nayotgan vulqonlar.
4. Harakatdagi vulqonlar.
Ko'p yilgi kuzatishlar natijasida vulqonlar lava harakatiga ko'ra ikkita gruxlarga ajratiladi:
1. Qalqonli vulqonlar.
2. Portlovchi vulqonlar.
Birinchi guruxga Gavayi turkumidagi vulqonlar kiradi. Bu turkum vulqonlar - Mauna-Loa, Kilauea va boshqalar (Gavayi orollari)- asosan, o'z lavalarining (bazal’tli lavalarning) harakatchanligi va oquvchanligi bilan hamda gaz va bug’larning ko'p ajra­lib chiqmasligi, haroratining 13000C ligi bilan harakterlanadi.
Ikkinchi guruxga Stromboli, Etno-vezuvi, Volkan, Pele va Bandaysan turkumidagi vulqonlar kiradi.
Stromboli turkumidagi (Strom­boli-O'rta dengizdagi vulqon), bu vulqon Gavayi orollaridagi kabi to'lqinlanib, suyuq bazal’tli lava chiqaradi, biroq uning Gavayi ti­pidagi vulqonlardan farqi shundaki, bu Yerda juda ko'p gazlar ajralib chiqadi va shunga binoan bomba va kullar tez-tez otilib turadi.
Vezuviy turkumidagi vulqonlarning otilishi shu bilan farq qiladi­ki, ulardan lavada kremnezem ko'proq va ancha yopishqoq bo'lganligidan ko'pincha kraterdan Yerning chuqur joylariga boradigan kanalni berki­tib qo'yadi.
Pele tipidagi (Mon-Pele - taqir tog’ vulqoni nomidan) vulqon lavasining juda ham yopishqoqligi bilan farq qiladi.
Bu vulqonlardan chiqadigan gazlar ba'zan 7000 va undan ham ortiq temperaturaga ega. Gazlar va ko'llarning atmosfera tsikloni tezligida tog’ yon bag’irlari bo'ylab tushadigan va o'z yo'lidagi hamma narsalarni emiradigan bunday bulutlar qizdiruvchi bulutlar deb nom olgan. Martinika orolidagi Sen-P’er shahrining vayron bo'lishiga Pele vulqonidan otilib chiqqan bunday bulutlardan biri sabab bo'lgan natijada shaharning butun aholisi bir necha minut davomida halok bo'lgan edi.
Uy va ko'chalardan topilgan kishilarning murdalari issiq bo'ron ta'sirida kuyib, kiyimlari juda yirtilib ketgan edi. Bu bo'ron tem­peraturasining qanchalik Yuqori bo'lganligini shundan bilish mumkinki, ayrim uylardagi stollardan og’izlari egilgan shishalar topilgan.
Nixoyat, lavalari juda ham yopishqoq bo'lganligidan gaz va bug’larning chiqishiga yo'l qo'ymaydigan Bandaysan (Yaponiyadagi eng yirik vulqonlardan biri) tipidagi vulqonlar ajraladi. Kuchli otilish vaqtida vulqonning hammasi emirilib ketadi. Vandaysan vulqoni, Krakatov, Katmai va boshqa vulqonlarda ana shunday bo'lgan.
Yuqorida ko'rsatilgan tiplardagi vulqonlar