Mаvzu: Endogen geologik jarayonlar

11.1. Endogen geologik jarayonlar
Yerning ichki qismida bo'ladigan geologik jarayonlar endogen jarayonlari deb ataladi, erning tashqi kuchi bilan bog’liq bo'lgan jarayonlar esa ekzogen geologik jarayonlar deb ataladi. Endogen geologik jarayonlar magmatizm, metamorfizm va Yer po’stining deformatsiyasi ko'rinishida namoyon bo'ladi. Ular ta'sirida Yerdagi materiya qayta taqsimlanadi, foydali qazilma konlari vujudga keladi, zilzilalar va vulqon harakatlari ro'y beradi. Endogen jarayonlar natijasida tog’lar va vodiylar yuzaga keladi, bu esa Yer po’stining kimyoviy tarkibini va Yerning shaklini o'zgarishiga olib keladi.

1. 
   12 ma’ruza Magmatizm va vulqonizm
   

Yerning ostidan chiqayotgan qaynoq silikatli gazlarga boy eritma magma deb ataladi. Hozirgi tasavvurlarga ko'ra Yer umuman qattiq jism. 50 km chuqurlikda harorat 15000C atrofida bo'ladi. Yerning ustida bunday haroratda har qanday jism suyuq holatda bo'lar edi, lekin bu chuqirlikdagi Yuqori bosim jinslarni qattiq holatda ushlab turadi. Shuning uchun Yerning ichida termodinamik muvozanat mavjud. Bu muvozanatning buzilishi magma hosil bo'lishiga olib keladi.

Litosferaning quyi chegarasi to'g’risida biz aniq tasavvurga ega emasligimiz Yuqorida ko'rsatilgan edi. Yer yuzasiga oqib chiqadigan lava planetamiz ichki qismida tosh massalarining erigan holatda bo'lishini ta'minlaydigan temperatura hukm surayotganligini ko'rsata­di. Biroq, vulqon xodisalari nomi bilan yuritiladigan bu xodisalar Yer yuzasining faqat ma'lum bir joylardagina kuzatiladi. Bu esa vulqonlar ayrim-ayrim manbalardan ta'minlanadi deb uylashga va Yer bag’rida yaxlit erigan olovday qizigan suyuq qobiq-pirosferaning borligini rad qilishga olib keladi.
Magmaning harakati bilan bog’liq bo'lgan jarayon va hodisalar magmatizm deb ataladi. Magmaning litosfera qatlamlariga o'tish (ki­rish, intruziya) hollarini Plutonizm (qadimgi yunonlarning tasavvur­lariga ko'ra Pluton Yer ostidagi dunyo xudosi), magmaning erigan massalarining Yer yuzasiga oqib chiqishi hollarini esa vulqonizm (Vulqon-rim mifologiyasida o't xudosi) deb ataladi. Otilib chiqqan va o'zidagi bir necha komponentlarni, asosan gazlarni yo'qotgan magma lava deb ataladi.

Rasm 27. Vulqonning qismi.

Vulqon xodisalari tabiat kuchlarining eng zo'ri va dahshatli ko'rinishlaridan biridir. Aholi yashaydigan erlarda joylashgan ko'pgina vulqonlar atrofidagi aholiga katta ofatlar keltirgan. Shuning uchun vulqonlar qadimdan beri diqqatni jalb qilgan va hatto uzoq o'tmishdagi vulqonlarning faoliyati to'g’risida ham juda ko'p ma'­lumotlar to'plangan.

Bunga Apenin yarim orolidagi Neapol’ qo'ltig’i qirg’og’ida joy­lashgan va vulqonlardan eng mashhuri bo'lgan Vezuviy misol bo'lishi mumkin. Solnomachilarning ko'rsatishicha, bu vulqonning ancha tekis bo'lgan kraterida harbiy komandalar mashg’ulot o'tkazib turgan, yon bag’irlari esa o'rmonlar bilan qoplangan. Eramizning 73-yilida vulqon to'satdan harakatga kelgan, ko'p miqdorda lava oqimlari Yer yuzasiga oqib chiqqan va havoga kul massasi otilib chiqqan.
Bu kulning bir qismi quruq, bir qismi esa kul atrofga yoqqan, chunki bu vulqon otilgan vaqtda kuchli yomg’ir (sel) yoqqan. Natijada bir necha ming kishi halok bo'lgan: Vulqonga Yaqin bo'lgan Gerkulanum va Pompeya shaharlari lava natijasida buzilgan, bir qismi esa kul ostida ko'milgan. Vulqon ba'zan 100 yildan ortiq vaqt davomida jim tursa ham o'sha davrdan boshlab to hozirgi kunga qadar uning faoliya­ti to'xtagani yo'q, so'nggi 100 -150 yil davomida vulqon faoliyati ay­niqsa kuchli bo'lgan. So'nggi kuchli otilish 1944 yilda, Amerika qo'shin­lari Neapol’ qo'ltig’i qirg’oqlariga kelgan vaqtda yuz bergan edi. Martinka orolidagi Pele (Takir) tog’i ham bunga misol bo'la oladi. Bu tog’ ham burundan o'chgan vulqon hisoblanar edi, lekin 1902 yilda u qaytadan faoliyatini ko'rsatadi, natijada Sen-P’er shahri vayron bo'ldi va uning butun aholisi (29000 kishi) bir necha minut davomida halok bo'lgan.
So'nggi vaqtdagi vulqonlar qatoriga, masalan, Meksikada 1943 yilda vujudga kelib deyarli 5 yil harakatda bo'lgan va hozir esa vaqtincha yoki butunlay faoliyati keskin kuchsizlangan Perikutin vulqon kiradi.
Odatdagi vulqonlar balandligi bir necha metrdan bir necha ki­lometrgacha bo'lgan konussimon tog’lardan iboratdir. Vulqon cho'qqisida otilish yuz beradigan chuqurlik - krater deyiladi. Eng yirik vulqonlardan biri bo'lgan (balandligi 4810 m) Klyuchi sopkasi (Kam­chatka); Vezuviy (Italiya), Fudziyama (Yaponiya) va boshqalar ana shun­day tug’ri konuslardan iborat.
Boshqa hollarda esa vulqonlar kesik konuslardan iborat. Ba'zan vulqonlarning tuzilishi juda assimetrik bo'ladi. Ba'zan, diametri bir necha o'n kilometrga boradigan katta krater