Falsafa aksiologiya sifatida Falsafa «dunyo-inson» tizimini tushunishga intilib, unda yuz berayotgan jarayon va munosabatlarni faqat gnoseologik jihatdan, «haqiqat» nuqtai nazaridan qaramaydi. Uning uchun bu jarayonlar va munosabatlarni qadriyatlar orqali, «Ezgulik», «Muruvvat», «Yovuzlik», «Foyda», «Go‘zallik» va hokazolar nuqtai nazaridan baholash ham muhimdir. Bu jihatdan falsafa aksiologiyadir (qadriyatlar to‘g‘risidagi ta'limot, grekcha axios - qadrli va logos - ta'limot so‘zlaridan). Falsafaning qadriyat yo‘nalishi uning dunyoqarashiga taalluqli tabiatidan kelib chiqadi. Biz har qanday dunyoqarashni insonning dunyoga bo‘lgan munosabati deb qayd etgan edik. Va bu munosabatlarni oddiy dalillar, jarayonlar, hodisalar, hattoki ularni tushuntirish va tushunishni qayd qilish deb bo‘lmaydi. Faylasuf uchun dunyo - bu beparvo kuzatuvchi tomonidan mikroskop orqali ko‘riladigan tor, ajratilgan bir parcha borliq emas. Bu dunyo hamisha inson, uning ehtiyojlari, ishonchlari va ideallarining o‘zaro munosabati orqali «insoniylashtirilgan» va «ruhlantirilgan». Dunyoda ro‘y beradigan barcha narsalar inson uchun o‘z me'yoricha ahamiyatga ega. Falsafaning dunyoni faqat bilishi emas, balki uni baholashni ham shundan kelib chiqadi. Bundan tashqari har qanday falsafiy tizimning o‘zi qadriyatlarning muayyan tizimi sifatida namoyon bo‘ladi. Masalan, biz g‘arbiy va sharqiy tafakkur turining xristian va islom falsafasi qadriyatlari to‘g‘risida gapirishimiz mumkin va hakozo. Falsafa o‘zining aksiologik (qadriy) vazifasini bajara borib, quyidagi savollarni beradi: «Mavjud dunyo mukammalmi?», «Bu dunyo qanday bo‘lishi kerak?», falsafa mavjudlik bilan vujudga keladigan narsa o‘rtasidagi ziddiyatni ochib beradi. Falsafa vujudga kelishi kerak bo‘lgan narsa to‘g‘risida savol berib, bu bilan inson ongida ro‘y berishi kutilayotgan g‘oyalar, borliq uyg‘unligini qidirishni qo‘zg‘atadi. - Falsafa tanqid sifatida
- Falsafa dunyoni ideallar (bo‘lishi kerak) nuqtai nazaridan baholab, buni tanqid orqali amalga oshiradi. Falsafa o‘zining birinchi qadamini shubhadan boshlagan. Falsafaning falsafagacha bo‘lgan davrdagi dunyoqarashdan (afsonaviy, diniy) asosiy farqlaridan biri mana shudir. Ilk davrning Misr, Bobil
- Faylasuflardan birinchi bo‘lib Suqrot (er.av.470-399 yillar) barqaror tasavvurlarga: «Men hyech narsani bilmasligimni bilaman» deya shubha bilan qaradi. Suqrot savol-javob orqali odamlar bilan bahslashib, suhbatdoshi tasavvurlarining yuzakiligini fosh qiladi va ularning mutlaq haqiqat deb qabul qilganlari aslida bor-yo‘g‘i har kungi mulohaza ekanligini e'tirof etishga olib kelgan.
- Yangi davrda qator yevropalik faylasuflar (F.Bekon, R.Dekart, I.Kant) shubha va tanqidni maxsus ko‘rib chiqish mavzusiga aylantirganlar. U dunyoqarash bo‘lgani holda dunyoqarashning barcha tarkibiy qismlari (bilim, burch, ishonch va boshqalar)ni umumiy shubha va tanqid ostiga oladi. Shu bois falsafa hamisha «Haqiqatdan ham men bilamanmi?», «Haqiqatdan ham men majburmanmi?», «Haqiqatdan ham men ishonamanmi?» deb savol beradi.
- Oldindan belgilangan o‘zgarmas qonun-qoidalarga asoslangan an'anaviy jamiyatlarda, hamda boshqaruvning demokratik bo‘lmagan usullari (totalitar, avtoritar tartib)ga asoslangan jamiyatlarda tafakkurning tanqidiy yo‘nalishi bunday tafakkur egasi uchun xavflidir. Tanqidiy tafakkurni nigilizm va tanqidbozlikdan farq qila bilish kerak. Tanqidbozlik tafakkur madaniyatining pastligidan, uning «tanqid uchun tanqid»da namoyon bo‘ladigan destruktiv xususiyatlardan dalolat beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
