Mavzu: „farxod va shirin“ hamda „layli va majnun“ dostonlarida muallif badiiy niyatining ifodalanishi «Farhod va Shirin» «Xamsa»ning ikkinchi dostoni bo’lib, u 1484 yil yozilgan. «Farhod va Shirin»

Talab, Ishq, Ma`rifat, Istig’no, Tavhid, Hayrat, Fano kabilardir. Bu
bosqichlarning har biri o’z mohiyatiga ega.
Asardagi qushlar obrazini mazmun-mohiyati, vazifasiga ko’ra quyidagicha ajratish mumkin.
Simurg’ obrazi; Hudhud obrazi; boshqa qushlar obrazi.
1. Simurg’ - Xudo.

2. murshid.

Hudhud - solik, haq yo’liga boshlovchi, 7 manzildan olib o’tmoqchi bo’lgan pir,

3. Boshqa qushlar - bulbul, to’ti, kabutar, tazarv (qirg’ovul), qarchig’ay, burgut, tovus,
humoy, kabki dariy, shahboz, shunqor, qumri, xo’roz, kuf (boyo’g’li) kabilar solik kishilar
timsolidir.
Dostondagi hikoyatlarni mavzu jihatdan quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1. Ijtimoiy - siyosiy va falsafiy mazmundagi hikoyatlar.
2. Din va tasavvuf vakillari, ularning ba`zi ishlariga oid hikoyatlar.
3. Axloqiy-ta`limiy mazmundagi hikoyatlar.
4. Ishq-muhabbat haqidagi hikoyatlar.
Dostondagi hikoyatlar ichida ijtimoiy-siyosiy va falsafiy mazmundagi hikoyatlar
ko’pchilikni tashkil qiladi. «Shoh va ikki darvesh», «G’avvoslar», «Shatranji kabir», «Shoh va
uning ko’zgusi», «Sham va parvonalar» bunga misol bo’la oladi.
Dostondagi islom dini va tasavvufning ayrim namoyondalari hayoti haqidagi hikoyatlar
ham katta o’rin tutadi. Odam Ato, Azroyil, Sulaymon payg’ambar haqidagi diniy-falsafiy,
Muhammad payg’ambar u kishining chahoryorlari, so’fizmning yirik vakillari bo’lgan
Boyazid Bistomiy, Mansur Halloj, Ibrohim Adham , Abu Bakr Nishopuriy, B.Naqshband
kabilar hayotiga oid hikoyatlar shular jumlasidandir.
Dostondagi she`riy hikoyat va masallarning katta qismini axloqiy-ta`limiy hikoyatlar tashkil
qiladi. Kishilar xarakteridagi kamchilik va nuqsonlar o’tkir satira, ba`zan yumor bilan tanqid
50
qilinadi. Bu jihatdan «Mechkay polvon», «Hind savdogari», «Tanbal kishi», «Muqbil va Mudbir»,
«Noshud bog’bon», «Soxta gavhar furushlar» kabi hikoyatlar xarakterli.
Dostonda ishq-muhabbat mavzui bilan bog’liq hikoyatlar ham anchagina. Dostondagi
«Arastu va shogirdi», Majnun, «Hayratda qolgan oshiq», «Majnun va Layli», Shayx San`on bilan
bog’liq hikoyatlar anchagina va ular ibratlidir.
Umuman olganda, «Lisonut-tayr» turli-tuman obrazlarning, turli-tuman mavzularning keng
qamrovligi, chuqur falsafiy mazmundorligi bilan Navoiy qarashlarini aks ettiradi.
51