Mavzu: Freydizmning psixologiyaga qo'shgan hissasi


Download 131.38 Kb.
Pdf ko'rish
bet4/4
Sana24.06.2023
Hajmi131.38 Kb.
#1653439
1   2   3   4
Bog'liq
Mavzu Freydizmning psixologiyaga qo\'shgan hissasi

Geshtalt psixologiya


Geshtalt psixologiya yoki boshqachasiga struktura, yaxlit 
psixologiya. Bu yo`nalishning asosiy vakillari X. Erenfel‘s (1859-
1932 y.), V. Keller (1887 y.), K. Kofka (1886-1941 y.)lardir. Bu psixologlar 
barcha murakkab psixik protsesslar elementlar hodisalardan-sezgilardan 
tarkib topadi deb hisoblangan assotsiativ psixologiyaning tanqid qilib 
chikdilar. Geshtald psixologiyaning vakillari bu ta‘limotga qarama-qarshi 
ularoq, har bir psixik hodisaning mazmuni uning tarkibiga kirgan qism va 
elementlarning yg`indisiga nisbatan mazmundorroq hamda boyroqdir. Ayrim 
element va kismlarning yig`indisi butunning mazmunini belgilamaydi, balki, 
aksincha, butun (yaxlit struktura) kism elementlarning hususiyatlarini 
belgilab beradi. 
Bu psixik strukturaning yaxlitligi nazariyasi, avvalo idok faktlari
asosida ishlab chiqilgan edi. Idrok - bu sezgilarning yig`indisi emas, balki 
yaxlit obrazdir, deb ta‘kidlanardi. Psixik maxsullar va strukturalarning 
yaxlitligi haqidagi bu ta‘limot keyinchalik xotira, tafakkur va iroda 
hodisalariga ham tatbiq qilingan edi. 
Bu alohida-alohida yo`nalish va oqimlar, bir qancha umumiy 
hususiyatga ega bo`lgan xolda (ayniqsa muhim momentlarda) «Empirik 
psixologiya» degan umumiy nom ostida birlashdilar. 
Psixologiyaning predmeti va metodlari bir hilda tushunish bu barcha 
oqimlarning birlashuviga sababchi bo`di. 
«Empiriklar» psixologiyani ruh haqidagi fandir, deb emas, «ruhiy 
hodisalar», yoki «ong hodisalari», yoki bulmasa faqatgina ong hakidagi 
fandir deb ta‘kidladilar. Bu «ruxsiz» psixologiyadir (N.I.Lange), «hech 
qanday metafizikasiz psixologiyadir» (A.I. Vvedenskiy). 
Empirik psixologiyaning tarixiy xizmati shundan iboratki, uning 


vakillari ilmiy jihatdan o`rnanish predmeti sifatida ruhni inkor qildi. Bu 
holatni psixologiyaning metafizik va idealiatik qarashlardan holi bo`lish 
yo`lidagi katta qadam deb hisoblash mumkin. 
Yuqorida aytilganiday, empirik psixologiyaning asosiy metodi 
ko`zatish, tajribadir. Lekin tabiat fanlaridan psixologiya sohasiga 
ko`chirilgan bu metod ichki metod ichki tajriba sifatida boshqacha tus oladi. 
Empirik psixologiya ob‘ektiv kuzatish metodidan ham, eksperiment 
metodidan ham foydalangan: psixik hodisalar har xil maxsus asboblar 
yordami bilan mahsus labaratoriyalarda urganildi; materiallarni tekshirish va 
yakunlashda matematik statistika (korrelyatsiya) metodlaridan foydalanildi. 
Empirik psixologiyaning psixologiya fani tarixidagi ikkinichi katta 
xizmati tajribadan foydalanishdan, psixologik eksperimentlar utkazishning 
metod va texnikasi ishlab chiqishdan iborat. 
Psixologiya tomonidan eksperimentning tadbiq qilinishi tufayli inson 
psixologiyasi sohasida boy materiallar tuplangan. Bu materiallarning 
ko`pchilik qismi hozirgacha ham ahamiyatini yo`qotmagan (masalan, vundt 
va Ebbingao`zning eksperimental ishlari) Empirik psixologiya aniqlangan 
ma‘lumotlar va ishlab chiqqan eksperimental metod va usullar praktikada 
ham, masalan, meditsina va pedagogika sohalarida foydali bo`lib chiqdi. 
Avstriyalik mashhur faylasuf, psixolog va psixiatr Zigmund Freyd (toʻliq 
ismi sharifi Sigizmund Shlomo Freyd) 1856 yilning 6 may kuni oʻsha paytda 
Avstriya imperiyasi tarkibiga kiruvchi Moraviyaning Frayberg shaharchasida 
tavallud topgan. Hozir Prishibor deb nomlangan bu shaharcha Chexiya 
hududida joylashgan. Olim tugʻilgan Shlossergasse koʻchasiga endi uning 
nomi berilgan. 


Olimning otasi Yakob Freyd ikkinchi bor uylanganida qirq yoshda, boʻlgʻusi 
ona – Amaliya Natanson yigirmada edi. Ularning har ikkisi ham 
Germaniyadan chiqqan yahudiylar oilasidan boʻlib, Yakob Freyd vofurushlik 
bilan shugʻullanar, oilaning iqtisodiy ahvoli bozordagi narx-navoning 
koʻtarilishi va pasayishiga qarab oʻzgarib turardi. Shunga koʻra, Zigmund 
uch yoshga toʻlganida oila tirikchilik vajidan avval Leypsigga, bir yildan 
soʻng Venaga koʻchib oʻtishga majbur boʻladi. 
Ota-onaning oʻqish-yozishga layoqatli bu oʻgʻildan umidlari katta edi. 
Shuning uchun ham uning taʼlim-tarbiyasiga alohida eʼtibor berishdi. 
Natijada, Zigmund 9 yoshidayoq gimnaziyaga oʻqishga kiradi. Bu paytda 
oiladagi farzandlar 8 nafar boʻlib (ularning ikki nafari avvalgi nikohdan edi), 
Zigmundning oʻqishi uchun barcha sharoitlar yaratib berilgandi. U, ayniqsa, 
adabiyot va falsafaga boshqacha qiziqish bilan qarar, Shekspir, Kant, Gegel, 
Shopengauer, Nitsshe asarlari mutolaasi bilan “ilm tishi” chiqqandi. Oʻspirin 
Freyd nemis tilini mukammal bilishi barobarida grek va lotinchani ham 
oʻrgangan, fransuz, ingliz, ispan, italyan tillarida esa bemalol gaplasha olgan. 
Shu bois u 17 yoshida gimnaziyani muvaffaqiyatli bitiradi va 1873 yilda 
Vena universitetining tibbiyot fakultetiga oʻqishga kiradi… 
Freydning tarjimai holi, ilmiy izlanishlari, hamkasblari bilan munosabatlariga 
oid qiziqarli maʼlumot va tafsilotlar shu qadar koʻpki, ularning hammasiga 
batafsil toʻxtalib oʻtishning imkoni yoʻq. Shuning uchun ham biz eʼtiborni 
olim ilmiy-falsafiy merosining ayrim muhim jihatlariga qaratishni maʼqul 
topdik. 
Freyd oʻzining 83 yillik umri davomida 24 jildga jo boʻlgan ilmiy asarlar 
yaratdi, u tibbiyot fanlari doktori, professor boʻlish bilan birga, dunyoning bir 


qancha nufuzli ilmiy jamiyatlari, akademiyalari, assotsiatsiyalarining faxriy 
aʼzosi etib saylangandi. 
Zigmund Freyd jahon fanida psixoanaliz yoʻnalishiga asos solgan alloma 
sifatida tanilgan boʻlib, uning bu kashfiyoti XX asr psixologiyasi, tibbiyoti, 
sotsiologiyasi, antropologiyasi, adabiyoti va sanʼati rivojiga sezilarli taʼsir 
koʻrsatgan. U tadqiq etib erishgan muhim ilmiy yangiliklar, yaʼni: 
inson psixikasining “U”, “Men” va “Yuksak Men” boʻlimlardan iborat uch 
tarkibli tuzilmani ishlab chiqqani; 
shaxs psixoseksual takomilining alohida bosqichlarini tahlil etib bergani; 
inson gʻayrishuurida makon topgan “Edip kompleksi” nazariyasini batafsil 
tahlil qilgani; 
inson psixikasidagi himoyaviy mexanizmlar muntazam ishlab turishini kashf 
etgani; 
“gʻayrishuur” (“bessoznatelnoye”) tushunchasini psixologik jihatdan talqin 
etgani; 
inson ruhiy kechinmalari transferi (bir odamdan boshqa odamga “koʻchib 
oʻtishi”)ning muhim tibbiy ahamiyatini koʻrsatib bergani, shuningdek, 
terapevtik davolashning erkin muloqot va tushlarga asoslangan usullarini 
joriy etgani, ayniqsa, mashhurdir. 
Aytilganidek, olimning ilmiy-falsafiy merosi ham hajman, ham mazmunan 
juda boy boʻlishi barobarida, uning shaxsi, xarakteri, ilmiy gʻoya va 
qarashlari haqidagi kitoblar, tadqiqotlar, bahslar salmogʻi ham chakana emas. 
Uning hayotligidayoq boshlangan bu munozara-mubohasalar hozirga qadar 


ham qizgʻin davom etmoqda. Zero, bahslashuvchilarning bir qismi, Freyd – 
soʻnggi asrlar ilmining buyuk dahosi sifatida eʼzozlanishi lozimligini 
taʼkidlashsa, boshqa bir qismi (ular orasida olim bilan birga ishlagan va, 
hatto, uning qoʻlida taʼlim olgan Vilgelm Fliss, Alfred Adler, Karl Gustav 
Yunglar ham bor) uni – XX asr fanining mohir fokuschisi sifatida istehzo 
bilan baholashga moyillik bildirishadi. Nima boʻlganda ham bir narsa aniqki, 
Freyd davri va undan keyingi palla faylasuflarining aksariyati olim 
qarashlarini chetlab oʻtolmaydi, uning kashfiyotlariga u yoxud bu sabab 
tayanishadi. Hatto Freydning ashaddiy tanqidchilaridan hisoblangan 
amerikalik faylasuf Erix Fromm ham uning koʻplab fundamental 
gʻoyalaridan kelib chiqib, ayrim biryoqlamaliklar (jumladan, inson xatti-
harakatlari markaziga seksual moyillikni qoʻyish)ni inkor etgani holda, ularni 
yangi nuqtai nazar bilan boyitish yoʻlidan boradiki, bu holni freydizmning 
inkori emas, balki ilmiy-tanqidiy, ijodiy takomili, deb atash toʻgʻriroq boʻlur 
edi. 
Freyd va u asos solgan freydizm taʼlimoti inson ongini uch qismdan tarkib 
topgan nihoyatda murakkab qurilma sifatida tushuntiradi, bular: ONG, 
ONGOSTI, GʻAYRISHUUR. Bu tamoyil boʻyicha, inson hayoti davomida 
duch keladigan jamiki voqelik mana shu uch “qavat”ning birida, albatta, 
makon topadi. Odamning koʻrgani, eshitgani, kuzatgani, oʻylagani, his 
qilgani – hech bir narsa izsiz yoʻq boʻlib ketmaydi. Uning oʻzi “esimdan 
chiqardim”, “unutdim”, “xotiramdan koʻtarilibdi”, deb oʻylagani barcha 
narsalar uning yo ongi ostida yoxud gʻayrishuuri puchmoqlarida, albatta, 
saqlanadi 
 
 


Adabiyotlar: 
1. Freyd Zigmund Shaxs psixologiyasi 
2. Asmolov A. G. Dеyatеlnost i ustanovka. M. Izd. MGU 1979 
3. Lеontеv A.N. Dеyatеlnost. Soznaniе. Lichnost. M.1979. 
4. Abulxanova-Slavskaya K. A. Dеyatеlnost i psixologiya lichnosti. M.1980. 
5. Kazakov V. G.Psixologiya. M1989, 55-68 bеtlar. 
6. Nеmov R.S. Psixologiya. M.1990. 
6.Umumiy psixologiya, A. V. Pеtrovskiy taxr. T.1992, 97-134 b. 

Download 131.38 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling