Mavzu: Geologik kartalarni o’qishni o’rganish. Reja

Geoxronolog jadval, eralar, davrlar ularni indeks va rangi.

Panetamiz yoshini bilish insonlarni uzoq vaqtlardan beri qiziqtirib kelmoqda. biroq, ma'lumotlarning kamligi tufayli bu masala yechilmay kelmoqda. Hozirgi vaqtdagi ayrim tekshiruvlarning yer yoshi to`g`risidagi hisoblari bir-biriga to`g`ri kelmaydi. Yerimizning yoshini yillar bilan ifodalab berishda qilingan uri nishlar absolyut geoxronologiya deb nom olgan. Geologik yil hisobining yana bir usuli bor. U shundan iboratki, yer tarixini dunyoning taraqqiyotiga qarab bo`ladilar. Organik qoldiqlarni o`rganish shuni ko`rsatadiki, qazilma holida uchraydigan "formalar" asta sekin bir-birlari bilan almashinib turgan. Shu bilan birga organizmlar progressiv taraqqiyot yo`lida muayyan jarayondan o`tgan. Eng qadimgi qatlamlarda yuqori turdagi hayvonlar va o`simliklarning vakillari bo`lmagan holda, juda sodda organizmlarni uchratamiz. Organizmlarning "forma"lari asta-sekin murakkablashib borgan yangilari bilan almashinib turgan. Shunday qilib, bu "forma"larning almashinishi ketma-ketligini bilish ularga muvofiq kelgan. Yer bo`laklarining tarixini tiklashga imkoniyat yaratadi. Bu usul bilan aniqlanadigan nisbiy geologik xronologiyada birlik sifatida era va eraning bo`laklari qilib, davrlar (sistema) qabul qilingan. Davr o`z navbatida bir necha mayda bo`laklarga bo`linadi. Davr o`z navbatida bir necha mayda bo`laklarga bo`linadi. Eralar quyidagilardan iborat:

Arxey (grekcha "juda qadimgi") erasi - bu erada Yerda hayvon organizmlari hamda o`simlik organizmlari bo`lmagan.
Proterozoy (grekcha proteros- "birlamchi", zoy-"hayot") erasi- bu erada noaniq qoldiqlar va bevosita belgilar bo'yicha boshlang'ich organizmlar yashagan bo'lishi mumkin.
Paleozoy (grekcha "qadimgi") erasi -unda hozirgilardan jo'da kam farq qiladigan, lekin ancha yuqori tuzilgan o'simlik va hayvonlar bo'lgan.
Mezazoy (grekcha "o'rta") erasi-unda mukammal tuzilgan o'simlik va hayvonlar bo'lgan.
Kaynazoy (grekcha "yangi") erasi- bu erada o'simliklar va hayvonlar hozirgilarga brogan sari o'hshab boradi.

Arhey, proterozoy eralari to’liq o’rganilmaganligi uchun biz paleozoy erasidan boshlab davrlarni o’rganamiz. Bu era olti davrdan iborat:
1)Kembriy 2)Ordovik 3)Silur 4)Devon 5)Toshkumir 6)Perm
Mezazoy erasida davrlar uchga bo’lingan; 1,Trias, 2,yura, 3.Bo`r.Kaynazoy erasi ham uchta davrdan iborat:1. Paleogen 2. Neogen, 3 To`rtlamchi ( Antropogen ).

4,2-jadval

Eon, mln yil	Era, mln yil	Davr	Davomiyligi, mln yil	Chegaralar sanasi, mln yil
	Kaynozoy 65 KZ		0,7	0,7
			22,3	22,3
			42	65
	Mezazoy 180 MZ		65	130
			74	204
			41	245
	Paleozoy 335 PZ		45	290
			60	350
			60	410
			25	435
			45	480
			100	580±20
Proterozoy 2000 yaqin PR Arxey 1500 ortiq AR				2550±100
				Arxeyning pastki

Paleozoy erasidagi kembriy , silur , devon va perm davrlarining nomlari shu davrlarga xarakterli bo`lgan qatlamlar va organizmlar birinchi marta ta`riflangan joylarning nomlaridan kelib chiqqan. Tosh ko`mir davri Yer tarixida birinchi marta toshko`mir konlari, jumladan,Donesk va Moskva yoni ko`mir havzalarini hosil qilgan , juda ko`p o`simliklar rivojlangan davr nomi bilan ataladi.

Mezozoy erasidagi Trias davri shu davr qatlamlari jinslarining tarkibiga ko`ra keskin uch bo`limga ( trias-uchtalik degan so`z )bo`linganligi uchun shunday nom olgan. Yura davri esa shu davrga tegishli bo`lgan qatlamlar birinchi marotaba ta`riflangan sharqiy Fransiyadagi Yura tog`lari nomi bilan ataladi. Bo`r davri o`z nomini shu davrda juda ko`p miqdorda hosil bo`lgan tog` jinsidan olgan. Shimoliy Ukrainada bo`r qatlamining qalinligi 500 m dan ortiqdir.
Kaynazoy erasining davrlari o`z nomlaridan shu eraning hayvonot xususiyatlarinifodalaydi. Biz paleogen davridayoq umurtqali sut emizuvchilarining qoldiqlarini uchratamiz va nihoyat , antropogen davridan boshlab odam yashay boshlagan. Yer tarixidagi ba`zi davrlarda yashab o`tgan asosiy reptiyalarning namoyondalari 4. 10-rasmda keltirilgan.
Geologik kartalarni alomat belgilari va kartalarni to`ldirish qoidalari.
Yer qatlamining ma`lum bir qismini to`liq tasavvuriga ega bo`liish uchun geologik tuzilishi shu uchastkaning rivojlanish tarixini o`rganish uchun yer qatlamlarining yetish holatini aniqlashi kerak , ya`ni kartada ko`rsatilgan qatlamlar gorizantal holatidagi yoki qiyalik , burmalanganligi . Geologik kartalarni to`g`ri o`qish uchun avvalo rel`yefni hisobga olgan holda o`rganmoq kerak, chunki geologik kartalar yerning ikki o`lchami tekislikdagi tasviri , uch o`lchamli (hajmiy) geologik strukturalarining tafsilotidir.
Qatlamlarlar gorizantal holatda yetganda , joydagi relyefda bo`linishlar bo`lmasa , bu holatdageologik kartalarning o`sha qismi bir xil rangda shu qatlamga mos rangda bo`ladi . Bundan bir hil hollarda tasvirlardagi soylar, jarlar yoki darslar faqat yuqori Qatlam qalinligida, shu qatlam hududi, chegarasida hamda katta yoki chuqur bo’lsada katta yoki chuqur bo’lmagan Erizon kesimlar bo’lsa. Agar jarliklar chuqur bo`lmagan o`zanlardan tashkil topgan bo`lsa va gorizantal yotuvchi qatlamning qalinligi katta bo`lmasa , unda bir necha qatlamlarning chiqishi yoki ochilishi ko`riladi.
Geologik kartalarda bu uchastkalar quyidagi ko`rinishlarda bo`ladi, asosiy maydon yer yuzasiga eng yaqin bo`lgan qatlam rangida bo`ladi. Uzun palosa bo`ylab qadimiy tog`jinslari chiqitlari o`ziga xos bo`yaladi .Kartalarda gorizantallar joydagi rel`yefning shaklini ko`rsatish bilan qatlam chegaralari shu bilan mos tushadi . Umumiy geologik kartalarda gorizantal qatlamlarning gorizantal ko`rinishlari:

1. 
   Gorizantal yotuvchi qatlam , yer yuzasida keng joyga tarqalgan bo`lib , kartada katta noo`xshov dog` ko`rinishni hosil qiladi.
   
2. 
   Eng yosh qatlamlar ikki qoya , balaandliklar oralig`ida , eng qadimiy qatlamlar hosil bo`lgan daryolar bo`ylabularning qirg`oqlarida uzunroq ko`rinish hosil qiladi .
   
3. 
   Daryolar vodiylarni yuvib chuqurlashtirish evaziga daryoning boshlanish joyidan to oxirigacha yosh jihatdan qadimiy jinslarni hosil qiladi .
   

Undan tashqari qatlamlarning qiya yotganida ham geologic kartalarda qatlamlar seriyasi uzun cho`zinchoq bo`ladi va bir-biriga almashib turuvchi shakl hosil qiladi.