Mavzu: geotizimlarning dinamikasi, rivojlanishi va barqarorligi

10-rasm. Texnogen ta’sirlar tasnifi (N.P.Solnseva, 1976)

A.G.Emelyanov (1982) landshaftlarning havosi, er osti hamda ustki suvlar tavsifini eng tez o‘zgaruvchan va eng beqaror deb hisoblaydi. Ular eng harakatchan komponentlar sifatida landshaftlarda modda va energiya almashinishida o‘ziga xos kanallarni tashkil qilar ekan. Tuproq, o‘simlik, hayvonot va ayrim hollarda mikro va mezorelef shakllari (masalan, suv omborlari qirg‘oqlaridagi akkumlyasiya bilan bog‘liq bo‘lgan relef shakllari) barqarorligi jihatidan o‘rtacha mavqega ega ekan. Landshaftlarning tog‘ jinslari va relef shakllari eng barqaror komponentlar hisoblanadi. SHuning uchun A.G.Emelyanov landshaftni turli tezlikda o‘zgaradigan va o‘zaro aloqada bo‘lgan komponentlar tizimidan iboratdir deb hisoblaydi va quyidagi chizmani keltiradi (11-rasm).

O‘zgarish jadalligining ortib borishi

Landshaftlarning

havosi va suvlari

Hayvonoti, o’simligi va tuproqlari

Relyef shakllari va tog’ jinslari






1 1-rasm. Landshaft komponentlarining barqarorligi (A.G.Emelyanov, 1982)

Ushbu muallifning fikricha, landshaftlarning dinamikasi komponentlar dinamikasidan, landshaftlar barqarorligi esa komponentlar barqarorligidan hosil bo‘ladi.

A.Maqsudov (1990) Farg‘ona vodiysining tuproq-ekologik sharoitini antropogen ta’sirlar natijasida o‘zgarishini o‘rganar ekan, I.S.Zonning (1981) fikrlariga mos holda, biogen komponentlarni tez o‘zgaruvchan va barqarorligi kuchsiz deb hisoblaydi.
Gidroiqlimiy komponentlarni o‘rtacha barqarorlikka ega va tog‘ jinslari bilan relef esa eng barqaror deb hisoblaydi.
Tog‘ jinslari va relefning ayrim komponentlarga nisbatan kam o‘zgaruvchan va eng barqaror ekanligi haqidagi fikrlarni boshqa ko‘pgina landshaftshunoslarning ishlarida ham ko‘rishimiz mumkin. Bunday fikrlar asosan N.A.Solnsev tomonidan ilgari surilgan va landshaft komponentlarining o‘zaro teng kuchli emasligi, ularning hosil bo‘lishida oldinma-keyinlilik mavjudligi haqidagi g‘oyaga tayangandir.
N.A.Solnsev (1949, 1960, 1973) o‘zining bir qator maqolalarida tabiatning jonli va jonsiz komponentlari haqida so‘z yuritar ekan landshaftlarning komponentlarini asosiy va asosiy bo‘lmagan, etakchi va etakchi bo‘lmagan komponentlarga ajratish mumkinligini yozadi. Uningcha, landshaftlarning shakllanishida jonsiz komponentlar (er po‘sti, havo, suvlar) eng qudratli omil bo‘lib, landshaftlarning asosini tashkil qiladi. Jonli komponentlar (o‘simlik, hayvonot) esa zamonda tez o‘zgaruvchan va nisbatan kuchsizdir.
Keyinchalik N.A.Solnsev (1984) landshaftlarning barqarorligi muammosiga to‘xtalar ekan, komponentlar barqarorliklari jihatidan ham o‘zaro teng emasligini va ularning barqarorlik darajasi er po‘stidan (eng barqaroridan) hayvonot dunyosiga (eng beqarori) tomon pasayib borishini ta’kidlaydi.
Landshaft komponentlarining turlicha barqarorlikka ega ekanligi haqida gap borganda, barqarorlik landshaftlarning dinamikasi va rivojlanishi bilan bog‘liq ekanligini unutmaslik kerak. SHu ma’noda V.B.Sochavaning (1974) landshaftlar dinamikasi va evolyusiyasi haqidagi ayrim fikr va mulohazalari e’tiborga loyiqdir.
Uningcha landshaftlarning ayrim komponentlari o‘z rivojlanishi (dinamikasi) jarayonida turli darajada va turli jadallikdagi o‘zgarishlarga moyil bo‘lar ekan. Komponentlarning eng harakatchan va tez o‘zgaruvchanlarini V.B.Sochava geotizimlar strukturasidagi "kritik komponentlar" deb ataydi. Ular landshaftlar dinamikasida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lar ekan. Muallif issiqlik, namlik va biotani landshaftning ana shunday hal qiluvchi komponentlariga kiritadi.
V.B.Sochava landshaftlar dinamikasi haqida so‘z yuritar ekan, landshaftlardagi dinamik o‘zgarishlarni ozmi-ko‘pmi susaytirib turishga harakat qiladigan, landshaftlarni barqarorlashtirib turadigan jarayonlar ham mavjud ekanligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, "jonli" komponentlar faqat "kritik" komponentgina bo‘lib qolmay, balki landshaftlarni barqarorlashtirib turadigan eng muhim omil ham ekan.
V.B.Sochava ilmiy maktabiga mansub landshaftshunoslardan biri A.A.Krauklis (1979) ham landshaft komponentlarining ahamiyati haqida fikr yuritar ekan, landshaftlarning mavjudligi va rivojlanishida komponentlarning barchasini ma’lum ahamiyati borligini e’tirof etish bilan birga ularning qaysi biri "etakchi" yoki "etakchi emasligini" aniqlashdan ko‘ra landshaftlarning o‘z holatini saqlab, barqarorlashib turishida qaysi komponent qay darajada ishtirok etishini aniqlash muhimroqdir, degan xulosaga keladi.
Uning fikricha, biota boshqa komponentlar bilan o‘zaro aloqada va o‘zaro ta’sirda bo‘lib landshaftlarning ma’romlashib turishida eng asosiy ichki omil bo‘lib xizmat qiladi
Moddalar almashinishi jarayonida noorganik moddaning ishtirok etishi va biomassani hosil bo‘lishi, quyosh energiyasining o‘zgarishi va organik modda to‘planishi, suvlarning katta qismini o‘simliklar orqali atmosferaga o‘tishi va qolaversa, landshaftlarning hududiy tabaqalanishida biotaning ahamiyatini e’tiborga olgan A.G.Isachenko (1991) ham biotaning hozirgi landshaftlarda eng faol komponent ekanligini e’tirof etadi, hamda landshaftning qattiq zaminini (geolo-geomorfologik omilni) sust va faol bo‘lmaganligi uchun "bosh omil" yoki "etakchi omil" deb hisoblashni mantiqan noto‘g‘ri deb hisoblaydi.
Landshaftlarning birorta komponentiga ko‘rsatilgan kuchli ta’sir uning boshqa komponentlarida ham "aks sado" berishi amalda isbotlangan. Undan tashqari, bir landshaftning o‘zgartirilishi boshqa, qo‘shni landshaftlarning o‘zgarishiga sabab bo‘lishi mumkinligi ham ma’lum. Masalan, (O‘rta Osiyo) hududi uchun xarakterli bo‘lgan voha landshaftlari hosil bo‘lishi bilanoq yon-atrofdagi tabiiy landshaftlar bilan o‘zaro murakkab ta’sir va aloqaga kirishar ekan va natijada o‘ziga xos bo‘lgan vohayoni landshaftlari shakllana boshlar ekan (A.Abdulqosimov, 1977, 1980). Buning asosida landshaftlarda muttasil ro‘y berib turadigan vertikal va gorizontal aloqadorliklar, ya’ni landshaft komponentlari orasidagi hamda landshaftning morfologik qismlari orasidagi modda va energiya almashinishi yotadi. Ana shu o‘zaro ta’sir va aloqadorliklarning barqarorligi ham landshaftlarning barqarorligini ko‘p jihatdan belgilab beradi. Aloqadorliklarning barqarorligi esa o‘z navbatida landshaftlarning strukturasi bilan, uning oddiy yoki murakkab tuzilganligi bilan bog‘liqdir. Landshaftlar qanchalik murakkab tuzilgan bo‘lsa, ularning "jonli" komponentlarining rang-barangligi, xillarining tarkibi, o‘zaro nisbatlari va holatlari, o‘zini-o‘zi saqlash, tiklanish qobiliyati va hokazolar landshaftning barqarorlik darjasini aniqlashda muhim ko‘rsatkichlar vazifasini o‘tashi mumkin.
Landshaftlarning barqarorligini uning rang-barangligiga bog‘liqligini landshaft bilan fatsiyaning strukturasini solishtirish orqali yaqqol ko‘rish mumkin. Fatsiyalar eng kichik geotizimlar sifatida odatda, landshaftlarga nisbatan ancha oddiy tuzilgan bo‘lib, ularning barqarorligi ham landshaftlar barqarorligiga nisbatan ancha kuchsiz hisoblanadi.
Landshaftlarning barqarorligini o‘rganishda ular qaysi muhitda (masalan, qaysi tabiat zonasida) shakllanganligi ham albatta e’tiborda bo‘lishi kerak. Bunda o‘sha muhitdagi hal qiluvchi omillardan issiqlik va namlikning optimal nisbatda bo‘lishi, ya’ni me’yorida bo‘lishi alohida ahamiyat kasb etadi. Ulardan birining yoki ikkovining etishmovchiligi landshaft barqarorligini izdan chiqarishi yoki kuchsizlantirishi mumkin. Hatto, landshaftlardagi barqarorlikni ta’minlab turuvchi komponent-o‘simlik hamda unga bog‘liq holda hayvonot barqarorligi ham aynan shu omil-issiqlik va namlik omili bilan belgilanadi.
O‘zbekistonning cho‘l landshaftlarida bu narsa ayniqsa sezilarlidir. Iqlimi nisbatan yumshoq bo‘lgan mo‘tadil o‘lkalardagiga nisbatan cho‘l landshaftlarining barqarorligi ancha kuchsizlangan bo‘ladi. CHunki, cho‘l landshaftlarida namlik omili cheklangandir. Bunday holatni biz iqlimi "qattiq" sovuq bo‘lgan hududlarda ham (masalan, tundra zonasida) ko‘rishimiz mumkin. Ammo, bu erda endi namlik emas, balki issiqlik cheklangan bo‘ladi. Issiqlik yoki namlik omilining cheklanganligi, o‘z navbatida, "jonli" komponentlarning faolligini, turli-tumanliligini cheklab qo‘yadi hamda komponentlar orasidagi aloqadorlikni nihoyatda "nozik" va "mo‘rt" bo‘lishiga olib keladi. CHo‘l yoki tundra landshaftlari o‘rmon landshaftlariga nisbatan tashqi ta’sirga beriluvchan, barqarorligi kuchsiz va tez o‘zgaruvchan bo‘ladi. Bunday landshaftlar inson ta’sirida o‘zgartirilgan bo‘lsa, ular yana o‘zining holatiga qaytishi uchun yuzlab, hatto minglab yillar kerak bo‘ladi. Ushbu fikrlarga mos holda mulohaza yuritish uchun, Qizilqum cho‘li bilan tundra zonasi va qiyoslash uchun nam ekvatorial o‘rmonlarga tegishli bo‘lgan turli manbalardan olingan ba’zi ko‘rsatkichlarni keltiramiz (5-jadval).
Quyidagi ma’lumotlar ekologik nuqtai nazardan tahlil qilinsa e’tiborga loyiq mulohazalarga olib kelishi mumkin.
5-jadval