Mavzu: Globallashuv sharoitida turli XIL mafkuraviy ko'rinishlar

---

1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

2 
Mavzu: Globallashuv sharoitida turli xil mafkuraviy ko'rinishlar. 
Kirish
1. Globallashuv davrida g’oyaviy va mafkuraviy kurashlar ko’rinishlari 
 
2. Axbrotli jamiyat, axborot xuruji va ma’naviy xavfsizlik. 
 
3. Axborot asrida mafkuraviy tazyiqlarning inson ma’naviyatiga ta’siri 
Xulosa 
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 
 
 

---

3 
KIRISH 
Bugungi globallashuv jarayonida insoniyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi 
tubdan o‘zgarib ketdi. Bu o‘zgarishlar natijasida bir qator dolzarb ahamiyatli, ta’sir 
doirasi jahon hamjamiyatini qamrab olgan, bashariyatning kelajakdagi ijtimoiy 
taraqqiyotini belgilab berayotgan muammolar vujudga keldi. Bu muammolar 
insoniyatning global muammolari deb ataladi hamda ularning еchimini topish 
yo‘lida barcha davlatlarning kuch-qudrati, imkoniyat-harakatlari jamlanishi 
maqsadga muvofiq. Global muammolardan tinchlikni saqlash va qurolsizlanish 
muammosi eng universal ahamiyatga ega, chunki bu muammo hal etilmasa, Yer 
yuzida hayot va sivilizatsiyaning kelajagi o‘ta achinarli ahvolga kelishi muqarrar. 
Insoniyat tarixida, ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, jami 14 mingdan ortiq urushlar ro‘y 
bergan va ming afsuski, harbiy mojaro va ziddiyatlar sayyoramizning turli 
hududlarida hanuzgacha yuz bermoqda. Lekin, global darajada bu muammo jami 70 
milliondan ziyod kishi qurbon bo‘lgan ikkita jahon urushi bo‘lib o‘tgan XX asrda 
keskinlashdi.1 Hozirgi vaqtda AQSh, Rossiya Federatsiyasi, Buyuk Britaniya, 
Fransiya, Xitoy, Hindiston va Pokiston jahon hamjamiyatining rasman tan olingan 
yadroviy qurolga ega davlatlari hisoblanadi. Dunyoning turli mintaqalarida urush va 
harbiy to‘qnashuvlar sodir bo‘lmoqda. Harbiy harakatlar va fuqarolik urushlari 
tufayli ayrim davlatlar gumanitar falokat vaziyatiga kelib qoldi. Bunga Suriya, Iroq, 
Liviya, Somali, Afg‘oniston, Janubiy Sudan va boshqa davlatlarni misol tariqasida 
keltirilishi mumkin. Axborotlashgan jamiyatning shiddat bilan o‘zgarib borishi 
natijasida «XX asrda globallashuv jarayonining tezlashishi va umumsayyoraviy 
sivilizatsiyaning shakllana boshlashi jahon mafkuralarining xarakterini o‘zgartirib 
yubordi. Ularning o‘rnini bosadigan qudratli mafkuraning yo‘qligi, geosiyosiy 
maqsadlarning o‘zgargani esa bu g‘oyalarning salbiy ta’sirini yanada kuchaytirdi. 
Bunday sharoitda o‘z maqsadini aniq belgilab olgan, ehtiyoj va manfaatlarini yaxshi 
anglab еtgan, o‘z e’tiqodiga ega bo‘lgan, bir so‘z bilan aytganda o‘z milliy g‘oyasini 
shakllantirgan millatgina kelajagini saqlab qoladi va istiqbolini belgalaydi»2 . 
Shunday millat sifatida shakllangan o‘zbek xalqi o‘zining asrlar osha yashab 

---

4 
kelayotgan milliy g‘oyasi asosida yoshlar dunyoqarashini ilg‘or texologiyalar bilan 
boyitish, turli ta’sirlar negizida o‘zlikni anglash, milliy qadriyatlarni e’zozlash va 
estetik madaniyatni kelajakka o‘z holicha еtkazishga doimo tayyordir. 
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR Mazkur maqolani tahlil qilish 
jarayonida ilmiy bilishning mantiqiylik, tarixiylik, izchillik va obyektivlik 
usullaridan keng foydalanildi. Globallashuv jarayonida ma’naviy tahdidlarni 
bartaraf etish omillari keng yoritib berildi. Sh.M. Mirziyoyevning asarlari 
metodologik manba bo’lib belgilandi. MUHOKAMA VA NATIJALAR Bugungi 
kunga kelib globallashuv jarayonida dunyoda g‘oyaviy, mafkuraviy kurash ya’ni 
dunyoni g‘oyaviy jihatdan bo‘lib olishga bo‘lgan urinish kuchayib bormoqda. 
Albatta, bunday vaziyatda mustaqilligimizni mustahkamlash, uning barqarorligini, 
farovonligini, tinchligini va kelajagini ta’minlash har birimizning yuksak 
burchimizdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev globallashuv 
sharoitida ma’naviyatga qarshi turli xurujlar haqida gapirar ekan: “Bugungi kunda 
yonatrofimizda diniy ekstremizm, terrorizm, giyovandlik, odam savdosi, noqonuniy 
migratsiya, “ommaviy madaniyat” degan turli balo-qazolarning xavfi tobora 
kuchayib borayotganini hisobga oladigan bo‘lsak, bu so‘zlarning chuqur ma’nosi va 
ahamiyati yanada yaqqol ayon bo‘ladi”, 3deb alohida ta’kidlaydi. Insonning qalbi 
va ongiga jo bo‘lgan milliy ma’naviy-ahloqiy negizlar uni butun umri davomida 
halol, pok, bilimli, xalq xizmatida bo‘lishga, Vatan ravnaqi hamda taraqqiyotiga 
hissa qo‘shishga, o‘zining ongli va erkin mushohada qiluvchi shaxs sifatida kamol 
topishiga muttasil ravishda undaydi. Shu boisdan O‘zbekistonning mustaqil 
taraqqiyot yo‘lidagi Harakatlar strategiyasini, o‘zbek xalqining buyuk davlat barpo 
etish borasidagi maqsad-muddaolarini keng jamoatchilikka har tomonlama 
tushuntirish, globallashuv jarayonining asl mohiyat-mazmunini jamiyat estetik 
madaniyatidagi rolini aniq va ravshan qilib olish jamiyatimiz a’zolariga еtkazib 
berish dolzarb vazifalardan biriga aylandi. Globallashuv sharoitida ma’naviy 
tahdidlardan xalqni, xususan o‘sib kelayotgan yoshlarni asrash, ularning qalbiga 
ezgulik g‘oyalarini singdirish jamiyat hayotining barcha sohalarida izchil amalga 
oshirilmoqda. Ta’lim tizimining barcha bug‘inlarida ta’lim-tarbiya, targ‘ibot va 

---

5 
tashviqotning samarali usul va vositalaridan oqilona foydalanish taqozo etilmoqda. 
Bugungi kunda globallashuvning ijtimoiy hayotimiz bilan bog‘liqligi xususida 
Prezidentimiz Sh.M.Miriziyoev o‘z fikrlarini bildirar ekan, “Yangi tahdidlar, 
jumladan, «ommaviy madaniyat» xavfi va boqimandalik kayfiyati paydo 
bo‘layotgan,odob-axloq, qadriyatlarning yo‘qolish xavfi yuzaga kelayotgan hozirgi 
globallashuv sharoitida bu g‘oyat muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu sababli, 
mening fikrimcha, inson ma’naviy olami, xalqlar madaniyatini belgilaydigan 
manbalarni asrab-avaylash va boyitish bugungi kunda har qachongidan ham 
muhimdir”4 , - deb ta’kidlaydilar. O‘zbekiston mustaqil taraqqiyot jarayonida milliy 
uyg‘onish davrini boshdan kechirayotganligiga, madaniy merosimiz, milliy urf-
odat, qadriyatlarimizni tiklayotgan bir paytda dunyoda ezgulik va yovuzlik 
o‘rtasidagi ziddiyat kuchayib borayotganligiga guvoh bo‘layapmiz. Har qanday 
mafkura xalqning ma’naviy ruhiy ehtiyojlarini milliy an’analari va turmush tarzini 
hisobga olgan taqdirdagina yashovchan, ta’sirchan bo‘ladi. Shu o‘rinda globallashuv 
jarayonida yoshlarning yangicha estetik madaniyatni shakllantirish bo‘yicha 
islohotlarni amalga oshirish vazifasi milliy mafkura asosida bizning diqqat 
markazimizda turibdi. Bugun dunyo taraqqiyoti shu darajaga еtdiki, endi mafkuraviy 
kurash, ma’naviy salohiyat еtakchi o‘ringa chiqdi. Insoniyat taraqqiyoti turli 
tahdidlar ta’siriga tushib qoldi, xavfsizlik va barqarorligiga rahna solishga, hatto 
uning hayotini izdan chiqarishga qaratilgan tahdidlar kundan – kunga kuchayib 
bormoqda endi qurol-yaroqlar emas, balki “fikrga qarshi faqat fikr, g‘oyaga qarshi 
faqat g‘oya” bilan kurashib olg‘a borish mumkin. Mafkuraviy kurash bir jamiyat, 
mamlakat ichida ham, xalqaro va davlatlararo miqyosda ham davom etmoqda. 
Hozirgi vaqtda mafkuraviy vositalar orqali o‘z ta’sir doirasini kengaytirishga 
intilayotgan siyosiy kuchlar va harakatlar tobora keskinlashib bormoqda.5 Muayyan 
millat, jamiyat, davlatning tinchligi va barqarorligiga qarshi qaratilgan, siyosiy va 
konstitutsion tizimni zaiflashtirish va buzishga yo‘naltirilgan, fuqaro va jamiyat 
xavfsizligiga tahdid soluvchi mafkuraviy tajovuzlar keskinlashmoqda. Bunday 
tajovuzga qo‘l urayotganlar o‘z yovuz maqsadlariga erishish uchun har qanday 
usullardan, odamlarning diniy, milliy hissiyotlari, hayotda mavjud bo‘lgan ijtimoiy-

---

6 
iqtisodiy qiyinchiliklaridan ustalik bilan foydalanishga harakat qiladilar. Bugungi 
kunda ularning aholining ma’lum bir qatlamlari, ayniqsa, yoshlarning qalbi va 
ongini o‘zlariga ma’qul bo‘lgan g‘oya bilan egallashlari, ya’ni buzg‘unchi g‘oyalar, 
diniy ekstremizm, g‘oyalarini singdirish kabi g‘arazli maqsadlari xalqqa ayon bo‘lib 
bormoqda. Ushbu tahdidlar dunyoning turli buzg‘unchi kuchlari tamonidan shunday 
ustakorlik bilan tarqatilmoqdaki, u o‘zining jozibali tasir kuchi orqali ko‘plab 
insonlarni kundan – kunga o‘z domiga tortib bormoqda.

---

7 
1. Globallashuv davrida g’oyaviy va mafkuraviy kurashlar ko’rinishlari 
Globallashuv jarayoni hozirgi zamonning eng dolzarb va shiddat bilan 
ommalashayotgan muammosiga aylanib bormoqda. Globallashuvning salbiy 
oqibatlari uning ijobiy ko’rinishlarini tobora yo’qolishiga sabab bo’lmoqda. Aslida 
ham shundaymi? Globallashuv tushunchasining asl mohiyati nimada? Bu tushuncha 
XX asrning 80-yillari boshlarida amerikalik olim T. Levitt tomonidan iqtisodiy 
tushuncha sifatida uning "Garvard biznes revyu" jurnalida ilk marotaba qo’llanilgan 
edi. Mazkur maqolada u dunyoda iqtisodiy integrasiyaning ijobiy omili va milliy 
iqtisodiyotning natijali o’zgarishga ko’makchi sifatida qabul qilingan edi. Hozirgi 
davrda globallashuv ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy jarayon sifatida keng 
o’rganilmoqda. Hammamizga ma’lumki, globallashuv jarayonidan ikki xil 
maqsadda foydalaniladi: ezgulik va yovuzlik. Ezgulikni maqsad qilgan harakatlar 
davlat va jamiyat taraqqiyoti uchun xizmat qiladi. Yovuzlik maqsadida qilingan 
harakatlar esa davlat va jamiyat tanazzuliga xizmat qiladi. 
Globallashuv jarayoni jamiyatning barcha sohalariga birdek o’zining keskin 
ta’sirini o’tkazmoqda. Dastavval iqtisodiy sohada namoyon bo’lgan ushbu 
tushuncha dunyoda axborot almashinuvining o’sishi bilan madaniyat, ilm-fan 
sohasiga ham kirib keldi. Globallashuvning avj olishi millat «chegaralarini» yo’q 
qilib yubormoqda, ommaviy ma’naviyatni shakllantirishga olib kelmoqda. Buning 
natijasida har bir millatga xos bo’lgan urf-odat, an’ana, qadriyatlar o’z ahamiyatini 
«yo’qota» borish xavfi yuzaga kelmoqda. Bu millatning ma’naviy qashshoqlashuvi 
sodir bo’lishga, ularning o’zligini anglamaydigan manqurtlariga olib keluvchi 
tahdidlarni yuzaga keltirmoqda.
Mafkuraviy globallashuv sharoitida ulkan industriyaga aylanib ulgurgan 
kinematograf inson ongi va qalbi uchun kurashning muhim bo’g’iniga aylandi. 
Jahon kinosi rivojiga o’ziga xos ta’sir ko’rsatgan, undagi ko’plab yo’nalishlarni 
belgilab bergan, bugun ham shunday ta’sir quvvatini saqlab qolayotgan Gollivudda 
yiliga taxminan 1000 ta film ishlab chiqariladi. Dunyo bo’yicha esa uning soni o’n 
mingdan ortiqni tashkil etadi.

---

8 
Mafkuraviy globallashuv saviyasi past, axloqsizlik, tubanlik va yovuzlikni 
targ’ib qiladigan «san’at asarlari»ning keng tarqalishiga zamin yaratmoqda.
Yoshlar o’zining harakatchanligi va yangilikka intiluvchiligi hamda bo’sh vaqt 
resursiga egaligi tufayli yuksak kommunikativ faollik ko’rsatishadi. Ularga xos 
bunday xususiyatlar salbiy oqibatlarni ham keltirib chiqarishi mumkin. Bu ularning 
«yumshoq erotika»dan tortib “ochiq pornografiya”gacha, tajovuzkorlikdan tortib, 
ochiq vahshiylikkacha bo’lgan hodisalarni o’zida mujassam etayotgan, turli shakllar 
va “go’zal” ko’rinishlarda inson ongiga kuchli tazyiq o’tkazadigan kinoobrazlar 
yordamida tobora faolroq amalga oshirilayotgan agressiv g’oyaviy ta’sirga berilib 
ketish xavfining mavjudligi bilan belgilanadi. Zero, Birinchi Prezidentimiz I.A. 
Karimov ta’kidlaganlaridek, “...ongi shakllanib ulgurmagan aksariyat yosh 
tomoshabinlar bunday filmlardan ko’pincha turli yovuzlik, yirtqichlik, 
shafqatsizlikni o’rganadi, xolos. Natijada ularning diydasi qotadi, qalbidan 
toshbag’irlik, zo’ravonlik, axloqsizlik kabi illatlar joy olganini o’zi ham sezmay 
qoladi. Hatto shunday tomosha va filmlarning qahramonlariga ko’r-ko’rona taqlid 
qilishni istaydigan yigit-qizlar ham topiladi. Chunki, ular bunday uydirma talqinlar 
ta’sirida qo’l urayotgan ishi qanday ayanchli oqibatlarga olib kelishini tushunib 
yetmaydi”.
Internet bugungi axborot makonining muhim bo’g’iniga aylandi. Hozirda 
internetdan nafaqat kompyuter tarmog’i, balki kosmik aloqa yo’ldoshlari, 
radiosignal, kabel televideniyesi, telefon, uyali aloqa orqali ham foydalanish 
mumkin. Internet kishilar hayotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. 1 milliard 
250 million kishi u yoki bu darajada undan foydalanishi ham mazkur fikrlarning 
to’g’riligini tasdiqlaydi. 
Shu bilan birga, internet bir qator salbiy jihatlarni ham keltirib chiqarmoqda. 
Unda o’z-o’zini o’ldirishning oson yo’llarini targ’ib qiluvchi 9 mingdan, erotik 
mazmunga ega 4 mingdan ziyod saytlarning mavjudligi ham buning isboti bo’la 
oladi. Mutaxassislar o’tkazgan maxsus tadqiqotlar, barcha mavjud saytlarning 
taxminan 12 foizi pornografik xarakterga egaligini ko’rsatadi. Mavjud maxsus 

---

9 
dasturlar internet tarmog’idagi pornografiyaning faqat 90 foizinigina filtrlaydi, ya’ni 
komyuterdan foydalanuvchining ixtiyoridan tashqarida ekranda paydo bo’lishi 
yo’liga to’siq qo’ya oladi. Demak, qanchalik harakat qilinmasin pornografik 
mazmunga ega saytlar internetdan foydalanuvchilarning xohish-istagidan qat’i 
nazar, ularning ixtiyorini torta oladi. Jumladan, tadqiqotlarda 42 foiz bolalar va 
o’smirlar onlayn pornografiya ta’siriga tushishi qayd qilinadi.
Shuningdek, mutaxassislar ma’lumotlariga ko’ra, internet orqali tarqatiladigan 
komyuter o’yinlarining 49 foizi sezilarli darajada zo’ravonlik va yovuzlik 
ko’rinishiga ega, 41 foiz jangari (turli otishmalar va portlashlarga asoslangan) 
o’yinlarda esa, o’yin qahramoni o’z maqsadiga yetishish uchun shunday zo’ravonlik 
va yovuzlik sodir etadi. 17 foiz o’yinlarda ana shu zo’ravonlik va yovuzlikning o’zi 
bosh maqsad hisoblanadi. 
Globallashuv sharoitida ommaviy axborot vositalarining o’rni haqida gap ketar 
ekan, masalaning yana bir muhim jihatiga e’tibor qaratish lozim. Birinchi 
Prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlaganlaridek, “Bugungi kunda yoshlarimiz 
nafaqat o’quv dargohlarida, balki radio-televideniye, matbuot, Internet kabi vositalar 
orqali ham rang-barang axborot va ma’lumotlarni olmoqda. Jahon axborot maydoni 
tobora kengayib borayotgan shunday bir sharoitda bolalarimizning ongini faqat 
o’rab-chirmab, uni o’qima, buni ko’rma, deb bir tomonlama tarbiya berish, ularning 
atrofini temir devor bilan o’rab olish, hyech shubhasiz, zamonning talabiga ham, 
bizning ezgu maqsad-muddaolarimizga ham to’g’ri kelmaydi. Nega deganda, biz 
yurtimizda ochiq va erkin demokratik jamiyat qurish vazifasini o’z oldimizga qat’iy 
maqsad qilib qo’yganmiz va bu yo’ldan hyech qachon qaytmaymiz”. 
“Kimki axborotga ega bo’lsa, u, dunyoga egalik qiladi”,- degan fikr bugungi 
kunda barcha tomonidan e’tirof etilgan. Shunday ekan, har bir fuqaromizda axborot 
olami imkoniyatlaridan oqilona foydalanish malakasini shakllantirish, ularda 
axborot iste’moli madaniyatini tarbiyalash hayotiy-amaliy ahamiyatga ega. Buning 
uchun esa, eng avvalo, har bir inson u yoki bu axborotni eshitar ekan, hyech 
bo’lmaganda “Bu axborotni kim uzatayapti?”, “Nima uchun uzatayapti?” va 

---

10 
“Qanday maqsadda uzatayapti?” degan savollarni o’z-o’ziga berishi, unga asosli 
javob topishi kerak bo’ladi. Ana shundagina turli g’oyalar ta’siriga tushib qolishning 
oldi olinadi.
Kishilarda axborot iste’moli madaniyati shakllangan bo’lsa, milliy 
qadriyatlarimizga zid bo’lgan xabar, ma’lumotlarni baholash paytida, albatta, har bir 
shaxsning o’z qarashlari, qadriyatlar tizimi muhim rol o’ynaydi. Lekin, aksariyat 
hollarda bunday paytda, ayniqsa, baholanilayotgan hodisa o’zga madaniyatga 
tegishli bo’lsa, o’zimiz mansub bo’lgan madaniyat, ruhimizga singdirgan qadriyatlar 
tizimi ustuvor bo’ladi va butun bo’y-basti bilan o’zligini namoyon qiladi hamda 
tanlanish, seleksiya sodir bo’ladi, madaniyatdagi barqarorlik, har bir davrdagi 
ayniylik, o’ziga xoslik, ayni paytda, davomiylik, vorislik ta’minlanadi. 

---

11