Mavzu: Gul uchun Koshinlik ashpolar kompozitsiyasi

Kulolchilikda dekorativniy kompazitsiya yaratishda milliy an’analardan foydalanish

Dekorativ haykaltaroshlikda mavzu va syujet turli yo‘llar bilan ifodalanishi mumkin. Masalan, Gjel keramikasida choy ichish sahnasi idish-tovoqlarda tasvirlangan yoki kichik plastmassada qoliplangan. Va idishni osongina hayvonga yoki qushga aylantirish mumkin. Tematik dekorativ kompozitsiyaning o'ziga xos naqshlari, o'ziga xos badiiy tili mavjud. U, har qanday tasviriy san'at asari kabi, odamlar, narsalar yoki hodisalar haqida gapiradi. Ammo shu bilan birga, tasviriy hikoya dekorativ maqsadlarga bo'ysunadi, qoida tariqasida, u ob'ektni bezashga xizmat qiladi. Shuning uchun dekorativ kompozitsiya ham bezak bilan bog'liq.
Dekorativ va amaliy san'at ( lat. deco - Men ) - utilitar va badiiy funktsiyalarga ega badiiy mahsulotlarni yaratishga qaratilgan ijodiy faoliyatning turli sohalarini qamrab oladigan keng san'at qismini bezatdim. Jamoa atamasi shartli ravishda san'atning ikki keng turini birlashtiradi: dekorativ va qo'llaniladigan. Estetik lazzatlanish uchun mo'ljallangan va sof san'at bilan bog'liq tasviriy san'at asarlaridan farqli o'laroq, dekorativ va amaliy ijodning ko'plab namoyishlari kundalik hayotda amaliy qo'llanilishi mumkin.
San'at va hunarmandchilik asarlari bir nechta xususiyatlarga javob beradi: ular estetik sifatga ega; badiiy effekt uchun mo'ljallangan; kundalik hayot va ichki makonni bezashga xizmat qiladi. Bunday asarlar: kiyim-kechak, olovli va dekorativ matolar, gilamlar, mebellar, badiiy shisha, chinni, fayans, zargarlik buyumlari va boshqa san'at mahsulotlari.
O'zbekiston, amaliy-bezak san'ati shu yo'nalishdagi yutuqlari bo'yicha dunyoda birinchi o'rinlarda turadi desak mubolag’a bo'lmaydi. O'zbekiston kulolchiilgi va amaliy san'atning boshqa turlari ham Rassiya orqali Yevropaga tarqaldi. Bizdagi ma'lumotlar Xitoy ma'lumotlari bo'lib ishlab chiqilgan joydagi buyum va uning bo'laklaridan tekshirilgan. 1958 yildan so'ng Xitoy arxeologlari turli rovinsiyalarda turli davrga oid kulolchilik pechlarini topishgan. Shan davri pechlari Xenandan, Sun pechlari - Fuszyandan topilgan. Szindechjenda chinni ishlab chiqarishning asosiy markazi bo'lib, chinni muzeyi tashkil qilingan, u esa Xitoyga, Saksoniya uchun Drezden muzeyi kabi, Fransiya uchun Sevr muzeylari kabi o'rin egallagan. Chinni eksporti asosan Lunsyuanni buyumlari muxim xisoblanadi. Xitoyning qadimgi sopol buyumlari neolit davriga borib taqaladi. Shan davridan haqiqiy Xitoy kulolchiligining rivoji boshlanadi. Shan poytaxti Anyandagi qazilma ishlari buyumlarning bir necha turlarini aniqlaydi: So'pol loydan ishlangan kulrang idishlar, kundalikda foydalanish uchun Sichjoudan keltirilgan yupqa loydan ishlangan oq rangli buyumlar qimmat idishlar sifatida foydalanilgan. Bu davrga oid turli idishlar topilib, qo'lda yoki kulolchilikka oid dastgohda ishlangan. Ularning ayrimlari geometrik yoki uslubiylashtirilgan bezaklar bilan bezatilib, bu davrning bronza idishlariga yaqin bo'lgan. Chjou davlati davridan badiiy ahamiyati jihatidan pastroq bo'lgan kulrang loydan ishlangan buyumlar saqlanib qolgan. Ularning ayrimlari geometrik shakllar bilan bezatilib loy yumshoqligi paytida mato bo'laklari yoki to'qilgan buyum yordamida izi tushurilgan. Boshqa ishlarda esa bronza buyumlariga tahlid yaqqol namoyon bo'lgan. Bu davrga oid yana bir shakl saqlanib, u bronza buyumlarini tayyorlashda qo'llanilgan - uch oyoqli idish "li" bo'lib unda ovqat tayyorlashgan. Xan sulolasi boshlanishida yuqori madaniyat davrini kuzatamiz. Kulolchilikda u sirlashni qo'llanganligi bilan mashxurdir. Bu madaniyatni xitoyliklar klassik deb nomlashadi va ikkita sulolaga bo'lishadi: Xarbiy Xan (Chan'an poytaxti bilan) er.av. 206 yildan eramizning 8 yiligacha, Van Man xukmronligi egallagandan so'ng - Sharqiy Xan (Loyan poytaxti bilan eramizning 25 yildan 220 yiligacha). Bu davrda Shimoliy Koreya va Tonkin egallab Rim imperiyasi bilan dengiz yo'li orqali aloqa boshlangan edi. Xan kulolchiligi - bu faqatgina bo'yalgan loy idishi emas, balki buyum sirlangan qo'rg’oshinli qorishma bilan qoplanib mis eritmasi bilan bo'yalgan va go'zal yashil rangga erishilgan. Bu davrga xos idishlar shakllarining yuqori qismi yengil relefli frizlar bilan bezatilib, dinamik chizmalar mavjud bo'lgan. Xan sopol buyumlarida sirlangan buyumlar ko'p uchraydi. Qabrlarga me'moriy bezak elementlari va haykalchalar qo'shib ko'milgan. Me'moriy elementlar orasida shtamp orqali bajarilgan geometrik yoki o'simliksimon shaklda ishlangan hayvonlarning ramziy tasviri ishlangan. Terrakotadan ishlangan figurachalar odamlar, hayvonlar, buyumlar o'rniga ishlangan kichik "modellar" bo'lib, haykalchalar mayidga u dunyoda ham bu dunyodagi kabi xursandchiliklar keltirsin degan maqsadda xizmat qilishlari uchun mayid bilan qo'shib ko'milgan. Bu kabi turli haykalchalar ko'rinishlari (minora, uy, quduqlarni) tasvirlab, Xan sulola me'morchiligi xaqida kerakli ma'lumotlar beradi. Turli hayvonlardan otlar, itlar, o'rdak va boshqa qushlar juda aniqlik va jonli tasvirlangan. Odam figuralari orasidan birlari mag’rur bo'lsa boshqalari xarakatga boy o'yinchilar, akrobatlar bo'lib o'likni xursand qilish uchun ishlangan. Bu kichikkina dunyocha bizning ko'z oldimizda birinchi Xitoy imperiyasi xaqida ma'lumot beradi. Bundan so'ng to'rt yuz yillar davom etgan bo'linishlar urushlar davri boshlanadi va bu davr haqida juda kam ma'lumotlar beradi. Bu davrda "yue" kulolchiligi paydo bo'lib, protoforfor bo'lishi mumkin. Topilgan yashil va jigarrang sirlangan buyumlar Xan davriga oid bo'lishi ham mumkin. Sianda olib borilgan qazilma ishlarida imperator qabridan topilgan oq chinnidan ishlangan birinchi buyumlar 608 yilga oid. Tan davri xorijiy davlatlar bilan aloqalar rivoji va san'atdagi kosmopolitikligi bilan belgilanadi. Kulolchilikda Reya (Eron) Samarra (Messopotamiya) va Fustat (Misr) da topilgan Tan idishlari orqali boshqa davlat ta'sirlari sezilgan. Bu davrda sirlangan "san-soy" buyumlari uch xil - sariq, yashil va ko'k rangli naqshlar oq fonda marmarga o'xshash jigarrrang ornamentli buyumlar ajralib turgan. Bu davrda oq xiraroq chinni paydo bo'lgan. Bu chinni va zaytun rangi Sichtoudan topilib, ko'prangli buyumlarning mashhurligidan dalolat beradi. Bu davrda ham ishlagan figuralar yosh chiroyli musiqachi va raqqosa ayollarni tasvirlangan, keyingi asrlarda bunga o'xshash haykalchalar ko'p ishlangan.Sun davri adabiyot, rangtasvir va kitob bosmasi bilan boshlanadi hamda kulolchilik san'ati ham muhim joy egallaydi. Bu davrda turli va oliy navli sopol ishlab chiqarish va ularning markazlari qisman aniqlanadi. Bir rangli buyumlarga qiziqish ortadi. Rassomlar va bilimdonlar plastikani va sifatni baholashdi natijada ornament o'z ahamiyatini yo'qotadi. Ko’nturlar oddiylashdi, ranglar mayinlashdi. Bir buyumni o'zidayoq rang to'qlikdan ochlikka o'tishi kuzatiladi. Din pechlari buyumlari oq emal bilan qoplanib, fil suyagi rangini beradi, Lunsyuandagi yashilsimon "seladon" larni misol qilish mumkin.Xitoyda Min sulolasi xukmronligi (1368-1644) davrida kulolchilikning uyg’onishi yuz beradi. Me'morchilikda sirlangan g’ishtlar va cherpitsalar qo'llanildi, chinni juda ko'p ishlab chiqarildi. Szindechjenda kaolin makoni ochilishi bois imperator manufakturasi vujudga keldi. Eslatish joizki, chinni ikkita qorishmadan ya'ni Petunszedan - u yuqori temperaturada eriydigan va olovga chidamli kaolindan tayyorlanadi va u buyumni oppoq etib ko'rsatadi. Ularning birlashuvi 1300 0 temperaturada yuz beradi. Texnik yangiliklar Min davri oq shaffof chinni ishlab chiqishni kiritdi. Monoxromlik o'rniga rango ranglik egalladi.Manchjur sulolasi Sin davrida kulolchilik tarixida Kansi (1662-1722), Yun-chjen (1723-1736) va Syan - Lun (1736-1796) xukmronligida keng yoyildi. Szindechjenda uch ming dona pech bo'lib maxsulot yuz minglab ishlab chiqarildi. Fransiyaning birgina Lorian shaxrida 1723 yili 350.000 ga yaqin maxsulot sotilgan. Bu davr XVIII asr mashxur kuloli Tan Inning faoliyati bilan bog’liq. Bu davrda kobalt asosda sapfir - ko'k maxsulotlari ishlab chiqarish yuqori cho'qqiga erishdi. Eksport uchun mo'ljallangan chinnidan tayyorlangan "tuxum po'stlog’i" idishlarini eslatib o'tish joiz - bu texnik mukammallik va noziklik namunasidir. Dunyoga shuncha durdonalar berib, Xitoy chinnisi o'z yo'lida goh cho'qqiga erishdi goh sinib keldi.
Ma’lumki, 1997 yili O’zbekiston Badiiy Akademiyasini tashkil etilishi Mustaqil O’zbekistonimizning Madaniy hayotida muhim voqea bo’lib, u mamlakatda badiiy ta’lim-tarbiyani rivojlantirishi, badiiy merosni o’rganish, san’at va madaniyatni zamonaviy kamolotini ta’minlashda muhim vosita bo’lib xizmat qilmoqda.
O’zbekiston madaniy merosga, ayniqsa kulolchilik san’ati bo’yicha katta me’rosga egadirki, bu merosni o’rganish va ijodiy rivojlantirish bugungi kunda asosiy ta’limiy va tarbiyaviy vazifa bo’lib qolmoqda.
Davr talabidan kelib chiqilgan xolda kulolchilik san’atini an’anaviy va noan’anaviy texnologiyasi va uslublarini rivojlantirishni alohida e’tiborga olinib unga shart-sharoitlar yaratib berilmoqda.
Shularga ko’ra kulolchilik san’ati ustalari-rassomlari o’z ijodlarida an’anaviy uslublarni qayta tiklash bilan birga yangi talqindagi noan’anaviy uslublarda ijod qilishga ham kirishmoqdalar.
1991-2005 yillarda juda ko’plab rassomlar noan’anaviy kulolchilik san’ati asarlarini yaratdilar.
1996 yili Toshkentda noan’anaviy kulolchilik san’ati bo’yicha «Buyuk ipak yo’li XX asr: yangi falsafa» mavzusida o’tkazilgan xalqaro simpozumi va uning yakunidagi ko’rgazmada Sharq bilan G’arb madaniyatini, aniqrog’i kulolchilik san’atini uchrashuvi bo’ldi. Bu ko’rgazmada O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Fransiya, Latviya va Shvetsiya kabi mamlakatlarni zamonaviy, noan’anaviy asarlari bilan qatnashgan rassomlar ijodida ko’rindi-ki, bu asarlarda zamon san’ati, madaniyati yutuqlari va falsafiy dunyosi ifoda etilgan.
Ko’rgazmada namoyish etilgan O’zbekistonlik kulol-rassomlardan N.Quzieva, X.Mirzaeva, SH.Mo’minova, S.Smolyankov, X.Xudoyberdiev, B.Gulov asarlari zamon ruxi bilan, yangi dunyoviy san’at falsafasini ifoda etilgani kuzatiladi.
Samarqandlik kulol usta X.Xudoyberdievning «Saraton» kompozitsiyasida Osiyo yozining g’oyat kuchli harorati, qumli dashtliklar, o’lkamizning an’anaviy loy suvoqli uylari vositasida o’ta kuchli falsafiy mushohadaga boshlaydi.
Toshkentlik kulol-rassom X.Mirzaevaning «Soat» mavzusidagi badiiy-kompozitsiyasida esa odam zotiga g’oyat zarur bo’lgan vaqtning shiddatli va to’xtamas qadami. Ulkan qum soati mazmunida, ramziy holatda ifoda etiladi. Bu asar tomoshabinni mantiqiy fikrlashga chorlaydi. Bu ko’zga ko’rinmas bo’shliqni Shamotning bir qismi vositasida anglab olishga imkon beradi. Shular qatorasiga N.Quzievaning «Erkak va ayol», S.Smolyakovning «Zamin xotirasi», B.Gulovning «Chanqovuz», Sh.Mo’minovaning «Voha» kabi asarlari ham tamoshabinni falsafiy fikr yuritishga undaydi. Bu asarlar o’zlarining hajmi, qurilishi, shakli, tuzilishi, rang tusi va kompozitsiyasidan qat’iy nazar rassom ular zamirida xalqimizning milliy ma’naviy dunyosini tarixiy-taraqqiyoti, urf-odatlari, aqlu-zakovati va san’ati-madaniyatini ilmiy asosda, ijodiy muhitda, obrazli tasvirlarda ifoda etadi.
Buxorolik kulol B.Gulovning «Chanqovuz» asari o’tmishda suv uchun qo’llanib kelingan ko’zaning’ o’ziga xos tasviriy holatini yaratadi. Asarda ko’zani bosh qsmini osmonga cho’zilgan holatidagi ikki qomati orasida musiqa asbobini o’sib chiqqan holati tasvirga olinadi. Rassom bu asarni yaratishda qochirimlarga boy xalq madaniy me’rosidan foydalanadi. Asardagi afsonaviy mahluqni ertaklar ruhidagi badiiy naqsh va shakli, tasvirlar bilan bezaydi.
So’nggi yillarda amaliy san’atga bag’ishlab o’tkazilayotgan «O’zbekiston hunarmandchiligi buyumlari» ko’rgazmalarida namoyish etilayotgan noan’anaviy kulolchilik buyumlari ham tobora ko’payib bormoqda.
Ular orasida M.Mirkarimning «Laganlar», L.Kozlovaning «Bayram», «SHodlik», «Afsonadagi qiz»kabi asarlari ham yil fasllari, odamlarning dunyoqarashlari, afsonaviy motivlar asosida ifoda etilgan.
Amaliy san’at ko’rgazmalarini kuzatar ekanmiz, ularda mamlakatimiz kulol ustalarini noan’anaviy uslublarda yaratilgan san’at asarlarida mavzularning rang-barangligi, asarning yaratilishi, materiallari, syujetlarini zamon talabiga mosligini ko’rish bilan ijodning yangi, noan’anaviy xarakterini anglab olasiz.
Kulolchilik san’ati bo’yicha ijodkor maktablar: Rishton, G’ijduvon, G’urumsaroy, Xorazm, Samarqand kabi kulolchilik markazlari an’anaviy texnologiya va uslublarni ham tobora takomillashtirib, yangidan-yangi, g’oyat kuchli badiiy mazmunga ega bo’lgan san’at asarlarini yaratmoqdalarki, ular oldidan tomoshabin keta olmay, undagi g’oyat nozik, nafis, bejirim bezak kompozitsiyalariga maxliyo bo’layotganini ko’rasiz.
Hozirgi zamon kulolchiligining noan’anviy texnologiya va uslubida yaratilgan asarlar tomoshabinni mantiqiy tafakkurga, falsafiy mushohadaga boshlasa, an’anaviy milliy kulolchilik, qadriyatimiz va an’analarimizga hurmat, ehtirom, ota-bobolar san’atiga ta’zimga chorlaydi. Mustaqillik yillarida yaratilgan: M.Rahmatovning «Qo’shquloqli ko’za» (G’urumsaroy), M.Turopovning «Lagan» (G’urumsaroy), SH.Yusupovning «Lagan» (Rishton), Alisher va Abdullo Narzullaevlarning «G’ijduvon sopol buyumlari» (G’ijduvon), A.Rahimov «Xumcha» (Toshkent), M.Nazirovning «Ko’za» (Samarqand), A.Matchonovning «Bodiya-Lagan» (Xorazm), B.Barotboevning «Laganlar» (Qo’qon) kabi zamonaviy motivlarda an’anaviy uslublarda yaratilgan bu asarlari o’zining materiali, konstruktsion shakli-shamoyili va ularni yaratishdagi sir, bezak, tasvir kompozitsiyasi, rang va bo’yoqlarda ham an’anaviy, ham noan’anaviy texnologiyani uyg’unligi ham buyumlar badiy ustunligini ta’minlaydi.
O'quv adabiyotida, 19-asrning ikkinchi yarmidan boshlab, ( metall, keramika, to'qimachilik, yog'och ) materiallariga ko'ra san'at va hunarmandchilik sohalarini tasniflash ( bajarish texnikasiga muvofiq o'rnatildi. kesish, bo'yash, kashta tikish, shishish, quvish, intarsiya va boshqalar. ) va ( mebel, idish-tovoq, o'yinchoqlar ) dan foydalanishning funktsional xususiyatlariga muvofiq. Ushbu tasniflash dizayn va texnologik printsipning san'at va hunarmandchilikdagi muhim roli va uning ishlab chiqarish bilan bevosita bog'liqligi bilan bog'liq.
Tasviriy san'atning barcha yo’nalishlari kabi dekorativ kompozitsiya ishlari ham kompozisiyaning umumiy qonuniyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Dekorativ kompozitsiya doim kompozisiya masalalarini diqqat markazida tutishni taqazo etadi. Kompozitsiya lotincha to`qish, tuzish, joylashtirish, alohida qismlarni butun qilib birlashtirishni anglatadi.
Dekorativ kompozitsiya ishlashda bajarilayotgan ishlarning ta'sirchanligini oshirish maqsadida ba'zan kompozisiya qoidalarini ma'lum darajada buzish ham mumkin. Ko`pincha dekorativ kompozitsiya ishlarida qo`llanayotgan yangi, ilgari ishlatilmagan materiallardan foydalanishda ma'lum orginallikka erishish uchun shunday qilinadi.
Dekorativ kompozitsiya ishlarida kompozisiyaning asosan uchta: tekis, hajmli, kenglik va chuqurlikka ega bo`lgan turlari qo`llanadi. Bularning barchasi u yoki bu g`oyani amalga oshirishda dekorativ kompozitsiya qandaydir bir umumiy sifat va belgilarga ega bo`ladi.
O’zbekistonda o’tkazilgan ko’rgazmalarda shuni ko’rishimiz mumkinki, amaliy san’atning noan’anaviy kulolchilik sohasidagi ustalarni ijodiy tamoyillari bir-biriga o’xshamagan holda o’zlarining madaniy-tarixiy an’analariga uzviy bog’liq bu esa adabiy, fol’klor, epos, afsonalardan foydalanishda ko’riladi. Bunday bog’liqlik ularning asarlariga hamisha o’ziga xos kolorit va kerakli tamoyillik baxsh etadi.
O’zbekistonning hunarmandchilik ko’rgazmalarida noan’anaviy kulolchilik asarlari ham ishtirok etmoqda. L. Mikeralning -jigarrang, ko’k, moviy ranglar jilosi orqali yil fasllarini aks etuvchi “Dekorativ laganlar”(2001) turkumi bilan, B. Barotboyevning “Laganlar” Qo’qon (1998) deb nomlangan dekorativ kompozitsiyasi va bundan tashqari bir qancha kulol ustalar tomonidan ishlangan dekorativ kompozitsiyalar ham ishtirok etgan. Bundan tashqari Sh. Mo’minovaning bir qancha ishlagan dekorativ kompozitsiyalari ichida “Voha” deb nomlangan asari alohida etibor talab etadi. Unda yaratilgan kompozitsiyada tuyalar, yo’lak va daraxt ishtirok etgan bo’lib, u bir ajoyib kompozitsiya yaratgan desak mubolog’a bo’maydi.
Frontal kompozisiya ikkita kordinatalar bo`yicha frontal tasvirni tashkil etish demakdir. Frontal kompozisiyaning xarakterli xususiyati unda hajmli elementlarni ishlatishning cheklanganligi va shu bilan bir paytda, uning o`lchovlarini kattalashtirish imkoniyatlari ortib borishidadir. Shuning uchun plastika qonuniyatlari asosida qurilsa ham, tekis kompozisiyalar turiga kiradi.
Ma'lumki, inson dunyoga kelgan kunidan boshlaboq, ranglar muxitiga o’raladi. Tevarak-atrofimizni o’rab turgan borliq esa turli-tuman ranglarga burkalgan. Borliqni tashkil etgan xar bir narsa yoki buyum o’zining muayyan rang tusiga egadir. Qayoqqa qaramang ranglarning ta'sirchan kuchini ko’rasiz. Ko’chalar, binolar, honalardagi dekorativ bezaklar, shiorlar, har hil transportlar, daraxtlar, gullar va hokazolar shular jumlasidandir. Turmushimizda biron bir soha yo’qki unga rang ta'sir etmagan bo’lsin.
Rangning ta'sirchan kuchidan hozirgi zamon meditsinasidan ham samarali foyda lanilmoqda. Shuni esda tutish lozimki, rang tuslaridan to’g’ri foydalanilmasa kishini xar xil kasalliklarga duchor qilishi mumkin. Shuning uchun turar joy, korxona, idora, muassasalar, binolarning ichki va tashqi tomonlariga rang berishda mutahasislarning, psixologlarning ko’rsatmalariga amal qilish lozim.
Juda ko`p psixologik tekshirishlar va kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, bolalarga rangli, yaltirok narsalarning barchasi yoqadi. Shuningdek, to’g’ri tanlangan ranglar esa ularni puxta o’zlashtirishlariga xam ijobiy ta'sir ko’rsatadi. Shuni esda tutish lozimki, atrofdagi ranglar o’quvchilarning ruxiyatiga qanchalik ko`p salbiy ta'sir etsa, ular shuncha tez charchaydilar va o’zlashtirishlari ham pasayadi.
Tasviriy san'atda dekorativ kompozitsiya ishlashda ta'sirchan chiqishida ranglar muxim ro’l o’ynaydi. Yorug’lik va ranglar dars samaradorligini oshirish uchun qulaylik darajasi o’quvchi va o’qituvchilarning umumiy salomatligiga bevosita ta'sir ko’rsatadi.
Har bir hunarni o’ziga xos mashaqqatli va o’ziga xos sir-asrorlari bo’ladi. Qadimdan ota-bobolarimiz badiiy kulolchilik sirlarini va tajribalarini faqat o’z shogirdlariga o’rgatib o’zga bolalarga o’rgatmaganlar. Ota-bobolarimiz asrlar davomida kulolchilik sir-asrorlarini o’rganib xar bir maxsulotini ayniqsa sifatiga, badiiyligicha, foydalanish qulayligiga va uning umrboqiyligiga aloxida e'tibor berib kelganlar. Shuning uchun ular tayyorlagan oddiy sopol piyolasidan tortib sharq me'morchligini bezab turgan koshinlarning umrboqiyligi Dunyo axlini lol qoldirmoqda. Xa. Bunga erishish uchun ota-bobolarimiz yuqori sifatli g’oyat chidamli xamda davr sinovlaridan o’tgan materiallardan keng foydalanib kelganlar. O’tmishda tuproqdan, qora chiroq, shamdon, sarxona jomashov, xum xamda ovqat pishiriladigan sopol idishlar tayyorlangan, lekin keyingi vaqtga kelib bularga extiyoj bo’lmagani uchun ular yo’qolib bormoqda. Xozir tovoq, guldon, lagan, piyola, tandir va boshqalar ko`p ishlab chiqarilmoqda. Kulolchilikda asosiy xom ashyo tuproqdir. Tuproqlarning sog’ tuprok, qora tuproq, ko’kimtir, qizil loykor turlari bo’ladi. Kulolchilikda ishlatiladigan loy o’zning xususiyati va ishlatiladigan buyumiga qarab bir necha gruppalariga bo’linadi.
Loyi guldon - sershirali loy, bu loydan juda nozik guldonlar yasaladi. U elastik xususyatiga ega bo`lib, jusha loyi qo’shilgan bo’ladi.
Chinni loy yoki oq loy - yarimfoyans bo`lib, qoramtir loy tosh va ishqor qo’shilib tayyorlanadi. Bu loydan kosa piyola, lagan boshqalar tayyorlanadi.
Kesma koshin loy - unga chidamli qoramtir loydan, ya'ni gulvataga oq tosh yoki oq qum qo’shib tayyorlanadi. Undan xar xil mozaiykali koshinlar tayyorlanadi.
Koshin loy - shirali loyga kvars qumi qo’shib undan xar xil koshinlar tayyorlanadi.
Kosagar loy - patloy yoki tovoq loy deb xam yuritiladi. Bu loy sog’ tuproqqa qamish qozg’onini aralashtirib tayyorlanadi. Undan yassi yuzali idishlar tyyorlanadi.
Ko’zaga loy - 60-70% plastik yog’li loy va 30-40% sog’ tuproqdan iborat bo’ladi undan xum, guldon, ko’za va boshqalar tayyorlanadi.
Kulolchilikda shamot, gulvata, bo’yoqlar. Angob, charx, mo’yqalam, mola, katta mola, kichkina mola, sim, naqshin qolip, labgir,lagan qolip, pargor qalam, kojkord, taroq, taki qalam, xujmak, tuppa va boshqalar ishlatiladi. Kulolchilikda loyni ustalar xar xil texnologiyada tayyorlaydilar. Maxsus tuproqdan loy qilinib uni tepib mushtlab pishitiladi. Loyni nam matoga loy tayyorlaydigan xona bo`lib uyni ichki qismidan xovuzga o’xshash uncha chuqur bo’lmagan joyida bo’ladi. Bu xovuz pishiq gishtdan to’shaladi. Loyni xar kuni, ya'ni 20 kungacha suv sepib pishitiladi va nam sholchani ustiga yopib qo’yiladi. Kerakligicha loyni tepib mushtlab pishitiladi. Loyni yulib olib stol ustiga urib-urib pishitiladi, shunda loy ichiga to’planib qolgan xavo yuqotiladi. Agar loyda xovo qolib ketsa, idishni pechkada pishirganda o’sha bo’shliq yanada kattalashib idish teshik bo`lib qolishi mumkin. Shuning uchun qancha ko`p loyni pishitilsa shuncha ko`p sifatli maxsulot olinadi. Kulolchilik charxida idishlar tayyorlanadi. Charx asosiy kuro bo`lib, u katta va kichik yog’och g’ildirakdan iborat bo’ladi. Yog’och o’q bilan birlashtiriladi. Kulol charxining pastdagi katta g’ildiragini oyog’i bilan aylantirib turadi. Yuqoridagi g’ildirakka loy quyib undan idish tayyorlaydi. Tayyorlangan idish yaxshilab quritiladi. Chunki yaxshilab quritmasa keyin pechda yorilib ketishi mumkin. Kuritilgan idishlarni xumda qizdiriladi. Sirlanadigan idishlar sirlanadi va xumdonda qizdiriladi. Qadimdan kulollar ma'lum idish yoki buyum bo’yicha ixtissoslashgan bo’ladi. Masalan, kosagar, tandirchi, ko’zagar va boshqalar deb yuritiladi. Xorazim badiiy kulol ustalari qadaimda o’ziga xos texnologiyaga ega bo’lganlar. Ular koshin, badiya xum va boshqa kulolchilik maxsulotlari ustiga beriladigan sirni tayyorlash uchun yozning jazirama issiq oylarida ko’hna Urganch tomonlaridagi qum etaklariga chiqib xaftalab chogon o’simligini to’plab uni yoqib, kulini olib kelganlar. Xozir bu o’t judayam kamayib ketgan. Bu o’simlikdan tashqari qora o’roqdan xam foydalangan. Sentabr oylarida qora o’roq ayni sirajga to’lgan vaqtida faqat yashil patini yoqib kulidan ishqor tayyorlaganlar. Ustaxonaga olib keltirilgan chog’on va qora o’roqga qum aralashtirib kulni namlab guvala qilinadi va xum bo’zga quyiladi xamda uni yuqori daraja issiqlikda qizdiriladi. Natijada u toshga aylanadi. Keyin esa ikkinchi marta xum bo’zning tokchasiga quyiladi.
Yuqori darajada qizdirish natijasida u pastga oxirga oqa boshlaydi va u oppok ranga o’tgan bo’lsa tayyor bo’lgani. Agarda u qoramtir tusda bo’lsa shu jarayon yana qaytadan davom ettiriladi. Xosil bo’lgan oq toshsimon ishqorni tegirmonda un xolatiga ketirilib maydalanadi. Bu ishqor uniga yangi bug’doy unidan atala pishirib qozonda qorishtiriladi. Qozonga suv solinib bo’lgach suyuqlik xoliga keltiriladi. Xosil bo’lgan xomashyo tabiiy ishqor siri deb aytiladi. Tabiiy ishqor siridan tayyorlangan mahsulot yuziga cho’mich bilan beriladi. Pechda bu sir 1000-1200 daraja issiqlikda loyga shunday qorishib ketadiki u issiqlikka xam, sovuqda xam o’z xususiyatini yo’qotmaydigan bo`lib qoladi. Kulolchilikka xos bo’yoqlar tayyorlash xam o’ziga xos texnologiyaga ega.
Oq rang - bu rang oq tuproq gulvata va 11 % gacha oq toshni mayda qumini qo’shib tayyorlanadi. Uni aralashtirib atala xolda tayyorlab buyum yuziga tekis suriladi va keyin naqsh chiziladi. Yashil rang - mis kuyindisi kukuni qo’rg’oshin sir va o’tga chidamli tuproq, ya'ni gulvata qo’shib tayyorlanadi. Mis kukuni avval qizg’ish rangda bo’ladi. Xum bo’zda pishirilganda yashil ranga aylanadi. Qora rang - 15% gulvata, margonet oksidi, lazur va qo’rg’oshin sirlarini qo’shib tayyorlanadi.
Sariq rang - yongan temir soq yoki mayda temir chiqindilaridan foydalanib temir kukuni mis qozonga solinadi va unga gulvata, qo’rg’oshin siri xamda suv solib ezgilab tayyorlanadi. Xavo rang - lojvard, oq tosh yoki oq qum va gulvataga qo’shib tayyorlanadi.

7.Bulatov S.S., Tursunaliev N., "Kulolchilik" san'ati. 2002 y.