Mavzu: h va X harflar imlosi tinish belgilarini to'g'ri qo'llash

Mavzu: H va X harflar imlosi tinish belgilarini to'g'ri qo'llash

O‘zbek-lotin alifbosiga o‘tish «x» va «h» harfli so‘zlar imlosidagi xatolar kamayishiga ham yordam beradi, deydi filolog Ravshan Jomonov. Lug‘atshunos olimning navbatdagi videodarsida «x» va «h» harfli so‘zlar imlosi haqida so‘z boradi.

O‘zbek-lotin alifbosiga o‘tish “x” va “h” harfli so‘zlar imlosidagi xatolar kamayishiga ham yordam beradi, deydi filolog Ravshan Jomonov. Lug‘atshunos olimning navbatdagi videodarsida “x” va “h” harfli so‘zlar imlosi haqida so‘z boradi.
Bahsli “x” va “h” harfli so‘zlar imlosi haqida gapirganda, masalani to‘g‘ri anglash uchun, avvalo, kirill adifbosidagi holatlarni ham ko‘rib o‘tish lozim. Kirill alifbosida bu ikki tovushni ifodalash uchun bir-biriga shaklan yaqin ikki harf qabul qilingan. Bu shaklan o‘xshashlik ayrim sheva vakillari nutqida ikki tovushni bir-biridan farqlamaslikka, yozuvda ajrata olmaslikka olib keladi.
Natijada esa ularni birlashtirishga harakat qilishadi. Aslida, unday emas. Chunki mazkur tovushlar hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra butunlay boshqa-boshqa tovushlar hisoblanadi.
“х” tovushi o‘zbek adabiy tilida og‘iz bo‘shlig‘ida yuqori tanglayda hosil bo‘ladi. “h” esa bo‘g‘izda hosil bo‘ladigan tovush.
O‘zbek tili haqida dars o‘tilayotganda mazkur tovushlarni yumshoq (h) va qattiq (x) deb tushuntiramiz, lekin bu noto‘g‘ri yondashuv. Sababi — o‘zbek adabiy tilida yumshoqlik va qattiqlik hodisasi yo‘q, shuning uchun aslicha tushuntirgan maʼqul.
O‘rganuvchini qiynaydigan narsalardan biri kirill yozuvidagi shaklan (х, ҳ) o‘xshashlikda. Shu boisdan ko‘z ko‘nikmasi va talaffuz bir-biriga yaqinlashib qoladi.
O‘zbek-lotin alifbosida bu masala oqilona hal etilgan. Bo‘g‘iz tovushi uchun “Hh” harfi, qattiq tanglayda hosil bo‘ladigan, chuqur til orqa tovushi uchun esa “Xx” harfi qabul qilingan.

• 
  O‘zbek tilida bu tovushlar fonologik vazifa bajaradi, yaʼni so‘zlar maʼnolarini tubdan o‘zgartiradi. Agar bu o‘rinda bir harfda xato qiladigan bo‘lsak, so‘zni noto‘g‘ri ishlatgan bo‘lib qolamiz. Masalan, xam — ham;
  
• 
  xil-xil — hil-hil;
  
• 
  xush — hush;
  
• 
  xirs — hirs kabi.
  

Yuqoridagi qatorlarda keltirilgan so‘zlarda bu ikki tovush bir-biriga yaqindek ko‘rinadi, lekin aslida, unday emas, ulardagi maʼnolar butunlay farq qiladi.

• 
  Xam: boshni xam qilmoq — boshni egmoq; ham: yuklama.
  
• 
  Xil-xil: turli, turfa, xilma-xil; hil-hil: maromida pishgan.
  
• 
  Xush: yoqimli; hush: ong, shuur, aql.
  
• 
  Xirs: ayiq; hirs: biror narsaga rag‘bat.
  

“x” va “h” harfi qatnashgan so‘zlarni yozish juda ham murakkab emas. Ikkilanadigan o‘rinlar bo‘lganda, albatta, imlo lug‘atlariga murojaat qilish kerak.
O‘zbek tilidagi “x” va “h” harfli so‘zlarning boshqa tillarda qanday yozilishi masalasi ham bor. Bunda, “x” harfi “kh” shaklini olsa, “h” o‘zgarishsiz qoladi:
muayyan tilda yozma nutqni toʻgʻri, ifodali, mantiqli bayon qilishda, uni ixchamlashda, yozma nutq qismlari (ran boʻlaklari)ning oʻzaro mantiqiygrammatik munosabatlarini koʻrsatish uchun xizmat qiladigan muhim grafik vositalar. Tinish belgilari markaziy, asosiy belgilar tizimiga (harflar va Tinish belgilari) mansub boʻlib, u qoʻshimcha, yordamchi belgilar tizimidan (raqamlar, turli fanlarga oid ilmiy belgilar, bosmaxona belgilari) maʼlum jihatlari bilan farq qiladi. Tinish belgilari ning yozuvda qoʻllanishi oʻziga xos tizimga ega. Bu tizim — Tinish belgilari miqdori, qoʻyilish tartibi va qoʻllanish prinsiplari yigʻindisi — punktuatsiyani vujudga keltiradi. Bular yozuvning boshqa vositalari (harflar, raqamlar, diakritik belgilar) xamda til birliklari (soʻzlar, morfemalar) bilan koʻrsatish mumkin boʻlmagan turlicha fikriy munosabatlar va psixologik holatlarni ifodalashda ham muhim ahamiyatga ega boʻlib, yozma nutqning tushunilishini osonlashtiradi. Tinish belgilari ning asosiy vazifasi nutqning mazmuniy boʻlinishini koʻrsatish, shuningdek, uning sintaktik tuzilishi va intonatsion jihatini aniqlashga yordam berishdir.
Hozirgi oʻzbek yozuvida Tinish belgilari soni 10 ta: nuqta, soʻroq belgisi undov belgisi, vergul, qavs, tire, koʻp nuqta, nuqtali vergul, qoʻshtirnoq. Ularning aksariyati 19-asr 2yarmida ayrim gaz. va toshbosma kitoblarning nashr etilishi bilan paydo boʻlgan.
Tinish belgilari oʻz vazifasiga koʻra, 2 ga boʻlinadi: a) chegaralovchi Tinish belgilari — muayyan sintaktik tuzilmaning yoki umuman gapning chegarasini bildirish, bironbir gap boʻlagini intonatsionmazmuniy jihatdan ajratib koʻrsatish, nutq qaratilgan shaxs yoki predmet nomi qamrab olingan, shuningdek, yozuvchi (soʻzlovchi)ning subyektiv munosabati ifodalangan sintaktik tuzilma chegarasini koʻrsatish uchun xizmat qiluvchi T.6.: qavs, qoʻshtirnoq, yagona qoʻshaloq belgi sifatida qoʻllanuvchi vergul, ayni shu vazifadagi tire; b) ajratuvchi Tinish belgilari — mustaqil gaplarni, ularning qismlari (bosh va ergash gaplar, bogʻlangan va bogʻlovchisiz qoʻshma gaplarning predikativ qismlari)ni, gapning uyushgan boʻlaklarini, birgalik ergashishli qoʻshma gagsharni, gapning ifoda maqsadiga koʻra turlarini, nutqning boʻlinganligini koʻrsatuvchi T.6.: nuqta, soʻroq va undov belgilari, vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta, tire, koʻp nuqta. Baʼzi Tinish belgilari ham chegaralash, ham ajratish vazifalarini namoyon eta oladi. Tinish belgilari tuzilish jiqatdan ham 2 ga boʻlinadi: a) bir elementli Tinish belgilari — vergul, tire, nuqta; b) koʻp elementli Tinish belgilari Bu guruh, oʻz navbatida, 2 elementli (surok va undov belgilari, ikki nuqta, nuqtali vergul, qavs), 3 elementli (koʻp nuqta) va 4 elementli (qoʻshtirnoq) Tinish belgilari ga ajraladi. Qoʻllanish oʻrniga koʻra, Tinish belgilari 3 guruhga boʻlinadi: gap oxirida qoʻllanadigan Tinish belgilari (nuqta, soʻroq va undov belgilari), gap oʻrtasida qoʻlanadigan Tinish belgilari (vergul) va aralash, yaʼni gapning turli oʻrinlarida qoʻllaniladigan Tinish belgilari (tire, ikki nuqta, qoʻshtirnoq, qavs, kup nuqta).
Ma’lumki, boshlang’ich sinf o’quvchilariga, jumladan sizga ham yumshoq “h” va qattiq “x” tovushlarini farqlashni o’rgatishgan. Guvohi bo’lganingizdek, bu kabi o’quvchilar “h” va qattiq “x” tovushlarini talaffuz qilish orqali farqlashga harakat qilishadi va o’z bilganlaricha farqlashadi ham. Chunki o’qituvchilari ularga shunday o’rgatishadi. Lekin o’ylab qarasangiz buning iloji yo’q aslida. Misol qilib “xo’roz” so’zini olaylik, uni xohlasangiz “h” bilan, xohlasangiz “x” bilan ham talaffuz qila olasiz va ko’pincha biz nutqimizda “h” ni ko’proq ishlatamiz, hattoki, “x” ishtirok etgan so’zlarda ham. Sababi bizning tovush paychalarimiz va boshqa nutq organlarimizni qiynamasdan avtomatik ravishda “h” ni talaffuz qilamiz. Gapirayotganimizda aslida ularni farqlamasdan ishlatamiz. Faqat ba’zi bir so’zlardagina ularni farqlashni bilib olsak foydadn holi bo’lmaydi. Masalan: shox-shoh, (shox-daraxtning bir qismi, shoh-hukmdor), hirs-xirs (hirs-insondagi salbiy tuyg’u, xirs-fors-tojik tilida “ayiq”). Yumshoq “h” va qattiq “x” tovushlari qatnashgan so’zlar ona tilimiz lug’at boyligida ham juda ko’p. Afsuski, ularni har birini yodda saqlab qolishning iloji yo’q. Qattiq “x” tovushi qatnashgan so’zlar