Mavzu: Haroratni òzgarshi sababli òlchash asbobda kelib chiqadigan xatolikni aniqlash Reja

Termoelektrik termometrlar 
Temperaturani o`lchashning termoelektr usuli termoelektr termometr 
(termopara) termo EYuK ining uning temperaturasiga bog`liqlngiga asoslangan. 
Bu asbob —200° S dan +2500° S gacha bo`lgan temperaturalarni o`lchashda 
texnikaning turli sohalari va ilmiy-tekshirish ishlarida keng qo`llaniladi. 
Termoelektr termometrlar yordamida temperaturani 
o`lchash 1821 yilda Zeebek kashf etgan termoelektr 
hodisasiga asoslangan. Bu hodisaning temperaturalarni 
o`lchashda qo`llanilishi ikki xil metall simdan iborat zanjirda 
ularning kavsharlangan joyida temperaturalar farqi hisobiga 
hosil bo`ladigan EYuK effektiga asoslangan. Har xil A va B 
o`tkazgichlardan iborat zanjirni ko`rib chiqamiz (2.4-rasm). 
Termoparaning o`lchanayotgan muhitga tegib turgan joyi 
kavsharlangan uchi 1 (issiq ulanma), o`zgarmas t
0
 
temperaturali muhitdagi joyi 2 esa erkin uchi (sovuq ulanma) 
deyiladi. 
2.4-rasm. 
Termopara 
A va B o`tkazgichlar termoelektrodlar deyiladi. Bunday kavsharlangan 
o`tkazgichlar esa termopara deb ataladi, ularda hosil bo`ladigan elektr yurituvchi 
kuch termoetektr yurituvchi kuch (TEYuK) deyiladi. TEYuK hosil bo`lishining 
sababi erkin elektronlar zichligiko`proq metallning erkin elektronlar zichligi 
kamroq metallga diffuziyasi bilan izohlanadi. SHu paytda ikki xil metallning 
birikish joyida paydo bo`ladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik ko`rsatadi. 
Elektronlarning diffuzion o`tish tezligi elektr maydon ta`sirida ularning qayta 
o`tish tezligiga teng bo`lganda harakatli muvozanat holati qaror topadi. Bu 
muvozanatda A va B metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo bo`ladi. 
Elektronlar 
diffuziyasining 
jadalligi 
o`tkazgichlar 
birikkan 
joyning 

---

7 
temperaturasiga ham bog`lik bo`lgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda 
hosil bo`lgan EYuK ham turlicha bo`ladi. 
Temperaturani o`lchashga oid alohida masalalarni echish uchun termoelektr 
termometrlarni o`lchash asbobi bilan ulashning turli usullari qo`llaniladi (2.5- 
rasm). 
2.5-rasmda termoelektr termometrii o`lchash asbobiga ulash sxemasi 
ko`rsatilgan. Termometr komplektiga termopara 1 ulash simi 2 va o`lchov asbobi 3 
kiradi. 
Termoelektr termometrni o`zgartish koeffisientinn orttirish uchun bir necha 
termoparalarni (termobatareyalarni) ketma ket ulashdan foydalaniladi (2.5-rasm, 
b). Bunda termoparalar hosil qiladigan termo EYuK qo`shiladi, ya`ni n ta 
termoparadan tuzilgan termobatareyalar termo EYuK i alohida olingan termopara 
termo EYuK idan katta. Bunday ulashdan kam farq qiluvchi ish temperaturasi 
𝑡 ni 
va erkin uchlari 
𝑡
0
ni o`lchashda foydalaniladi. 
Ikki nuqta orasidagi temperatura farqini o`lchash uchun differensial 
termoelektr termometr qo`llaniladi. U ikkita qarama-qarshi ulangan bir xil 
termometrdan tuzilgan (2.5- rasm, v). Agar temperaturalari farqi o`lchanayotgan 
nuqtalarning temperaturasi o`zaro teng bo`lsa, unda o`sha nuqtalarda 
2.5- rasm. Termoelektr zanjirlar: a - termometrni o`lchov asbobiga ulash; b- 
termobatareya; v - differensial termometr. 
Termometr hosil qiladigan TEYuK lar ham teng bo`ladi. Bunday holda 
termometrdagi zanjir toki nolga teng bo`ladi, chunki qarama-qarshi ulanganda bir 
termoparaning TEYuKi boshqa termoparaning TEYuKi bilan kompensasiya 
qilinadi va o`lchov asbobi nolni ko`rsatadi. Agar 
𝑡
1
va 
𝑡
2
temperaturalar turlicha 
bo`lsa, u holda qaysi temperatura yuqori bo`lishiga qarab, temperaturalar farqiga 
proporsional bo`lgan zanjir toki biror yo`nalishda oqadi, buni o`lchov asbobi 
ko`rsatadi. 
Termoelektr materiallar va termoelektr o`zgartkichlar 
Turli o`gkazgichlarning ixtiyoriy jufti termoelektr o`zgartkichni tashkil etishi 
mumkin, ammo har bir juftlik ham amalda qo`llanishga yarayvermaydi. 
Zamonaviy o`lchash texnikasi termoelektr o`tkazgichlar tayyorlanadigan 
materiallarga ko`pdan-ko`p talablar qo`yadi, ammo bu talablarni juda kam sonli 
matershllargina kondiradi. Asosiy talablar quyidagilardan iborat: yuqori 
temperaturalar ta`siriga chidamlilik, TEYuK ning vaqt bo`yicha o`zgarmasligi, 
uning iloji boricha katta qiymatga ega bo`lishi va temperaguraga bir qiymatli 
bog`liqligi, qarshilik temperatura koeffisientining katta bo`lmasligi va katta elektr 

---

8 
o`tkazuvchanlik. 
Barcha materiallar va qotishmalar uchun TEYuK ning temperaturaga 
funksional bog`liqligi murakkab bo`lib, uni analitik ifodalash ancha qiyin. 
Platinorodiy-platina jufti bundan istisnodir. Bu juftlik uchun TEYuK bilan 
temperatura orasidagi bog`lanish 300° dan 1300°
𝐶 gacha bo`lgan oraliqda sovuq 
ulanma temperaturasi 0°
𝐶 bo`lganda etarlicha aniqlikda parabolaga mos keladi: 
𝐸 (𝑡, 𝑡0) = 𝑎 + 𝑏𝑡 + 𝑐𝑡
2
, 
(2.4) 
bunda a, b va s surma (630,5°C), kumush (960,8°C) va oltin (1063,0°C) 
larning qotish temperagurasi bo`yicha aniqlanadigan doimiylar. 
Metall termoelektrodli termoelektr termometrlarning quyidagi turlari 
qo`llanadi. Ularning xarakteristikalari 2.2-jadvalda keltirilgan. 
Xromel-kopelli (56% 
𝑆𝑢 + 44% 𝑁𝑖) termoelektr termometrlar standart 
termometrlar orasida eng katta o`zgartish koeffisientiga ega (70 — 90 mkV/°C). 
Termoelektrod diametri 1 mm dan kam bo`lgan termometrlar uchun chegaraviy 
qo`llanish davri 600°C dan kam va, masalan, diametri 0,2…0,3mm bo`lgan 
termoelektrodlar uchun faqat 400°C ni tashkil etadi. Yuqorigi o`lchash chegarasi 
kopelli elektrodlar xarakteristikalarining barqarorligiga bog`liq. 
2.2-jadval