Mavzu: Haroratni òzgarshi sababli òlchash asbobda kelib chiqadigan xatolikni aniqlash Reja

Dilatometr va bimetalli termometrlar 
Dilatometr va bimetalli termometrlarning ishlash prinsipi temperatura 
o`zgarishida qattiq jism chiziqli mikdorining o`zgarishi asoslangan. Temperatura 
o`zgarishiga bog`liq bo`lgan qattiq jism chiziqli miqdorining o`zgarishi formula 
orqali quyidagicha ifodalanadi: 
l
t
 = l
0
( 1+
𝛽𝑟𝑡), 
(2.3) 
bu erda l
t
 — t temperaturada qattiq jismning uzunligi; l
0
— shu jismning 0°C 
dagi uzunligi; 
𝛽𝑟 — o`rtacha chiziqli kengayish koeffisient (0°C dan t°C gacha 
bo`lgan temperaturalar oralig`ida). 

---

5 
2.2- rasmda dilatometrik 
termometrning 
tuzilish sxemasi tasvirlangan. Bu asbobda sezgir 
element 
sifatida 
katta 
chiziqli 
kengayish 
koeffisientiga ega bo`lgan materialdan (jez va mis) 
tayyorlangan naycha 2 qo`llanilgan. Korpus 3 ga 
kavsharlangan naycha ichida sterjen 1 joylashgan. 
Sterjen chiziqli kengayish koeffisienti kichik bo`lgan 
material 
(masalan, 
invar) 
dan 
ishlangan. 
O`lchanayotgan muhitning temperaturasi ko`tarilishi 
bilan naycha 2 uzayadi. Bu hol sterjen 1 ning 
siljishiga olib keladi. SHunda prujina 9 shayn 4 ning 
bo`sh tomonini pastga tushiradi, o`z navbatida u 
tortqi 8 va tishli sektor 7 orqali strelka 6 ni uning o`qi 
atrofida aylantiradi. Strelka esa shkala 5 da 
o`lchanayotgan temperatura qiymatini ko`rsatadi. 
2.2-rasm. Dilatometrik 
termometrning tuzilish 
sxemasi. 
Dilatometrik termometrlar suyuqliklar temperaturasini o`lchashda hamda 
temperaturani ma`lum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va 
signalizasiyada qo`llanadi. Dilatometrik termometrlar 1,5 va 2,5 aniqlik klasslarida 
chiqariladi, ularning yuqorigi o`lchash chegarasi 500°C gacha. 150°C dan 
oshmagan temperaturalar uchun naycha jezdan, sterjen esa invardan ishlanadi, 
undan yuqori temperaturalar uchun naycha zanglamas po`latdan, sterjen esa 
kvarcdan ishlanadi. 
Afzalliklari: ishonchliligi va sezgirligi yuqori. 
Kamchiliklari: asbob o`lchamlarining kattaligi, temperaturaning bir nuqtada 
emas, balki hajmda o`lchanishi, issiklik inersiyasining kattaligi, ko`rsatkichlarni 
masofaga uzatish mumkin emas. 
Bimetall termometrlarning sezgir elementi kavsharlangan ikkita plastinkadan 
tayyorlangan prujinadan iborat. Bu plastinkalar issiqlikdan kengayish temperatura 
koeffiiienti turlicha bo`lgan metallardan tayyorlanadi. Temperatura o`zgarganda 
plastinkalar uzayadi. Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy olmaganligi sababli 
prujina issiqlikdan kengayish temperatura koeffisienta kam bo`lgan plastinka 
tomonga og`adi. Plastinkalar uzayishining temperatura koeffisienti farqi qancha 
katta bo`lsa, prujinaning temperatura o`zgarishidagi og`ishi shuncha ko`p bo`ladi. 
2.3-rasmda yassi plastinkali bimetall termometrning tuzilish sxemasi ko`rsatilgan. 
Temperatura o`zgarishi bilan bimetall prujina 1 pastga egiladi. Tortqi 2 strelka 4 ni 
o`q 3 atrofida aylantiradi. 

---

6 
2.3-rasm. Yassi plastinkali bimetall termometrning tuzilish sxemasi. 
Strelka shkala 5 da o`lchanayotgan temperatura qiymatini ko`rsatadi. 
Bimetall plastinka qo`llanilganda o`lchashning yuqorigi chegarasi pastki 
plastinka tayyorlangan materialning qayishqoqligi chegarasi bilan chegaralanadi. 
Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar qo`llaniladi. Bime- 
tall termometrlar bilan temperaturani o`lchash chegarasi –150°C dan +700°C 
gacha, xatosi 1...1,5%. Bu turdagi termometrlar temperaturani ma`lum darajada 
avtomatik ravishda saqlash va signalizasiya uchun qo`llaniladi.