Mavzu: Hisoblash texnikasi va uning rivojlanish tarixi

3. Elektromexanik mashinalar dáwiri 19 ásir aqırınan 20 ásir ortalarına shekem
bolǵan dáwirdi óz ishine aladı. Elektrotexnikaning rawajlanıwı esaplaw
mashinalarında insan fizikalıq miyneti ornına elektr energiyanı qóllawǵa alıp
keldi.
Elektromexanik mashinalar menen bir waqıtta jańa mashina túrleri,
esaplaw - analitik mashinaları payda bolıp, olarda esaplaw operatsiyaları
atqarılıp, avtomatikalıq usılda nátiyjeler salıstırıwlanilib, analiz etińiw múmkinshiligi jaratıldı.
Bunday mashinalardan eń birinshisi 1888 jıl AQShda G. Gollerit
tárepinen jaratılıp, oǵan " tabulyator" atı berildi. Bul mashinalarda informaciya
tasıwshılar retinde perfokartalar xızmet kilgan. Biziń watanımızda esaplaytuǵın
- analitik mashinalar asrimizning 20-shı jıllarından baslap isletiline baslandı. Bul
mashinalar perfokartada informaciya tayarlawshı qurılmalar (perforatorlar),
perforatsiyani baqlaw (kontrol'niklar), saralaw, málim sistemaǵa keltiriw mashinaları (reproduktorlar) menen birgelikte kompleks bolıp isletilinerdi.
Esaplaw nátiyjelerin tabulyator keste kórinisinde baspadan shıǵarıp berer edi.
4. EHMlar dáwiri asrimizning 40 -jılları ortalarından baslanıp tap házirgi
kunge shekem bolǵan dáwirdi óz ishine aladı. Bul dáwir elektronikaning rawajlanıw
dáwiri menen baylanıslı bolıp, onıń tiykarında esaplaw mashinalarınıń tazadan -
jańa túrleri hám modelleri dúnyaǵa keldi.
Birinshi EHM 1945 jıl AQSH de ilimpazlar Dj. Mougli hám D. Ekkert
tárepinen jaratılıp, oǵan ENIAK atı berildi. Bul EHM 18000 elektron
lampadan dúzilgen bolıp, tiykarǵı element bazası elektromagnitlı relelarga
tiykarlanǵan edi. Burınǵı SSSR de bolsa birinshi elektron lampaǵa tiykarlanǵan KEHM
(kishi elektron esaplaw mashinası ) 1951 jıl akademikalıq S. A. Lebedev
baslıqlıǵında jaratılǵan. 1952 jılı taǵı sol alım baslıqlıǵında úlken elektron
esaplaw mashinası (KEHM-2) jaratılıp, onı 1954 jılı qayta islep
rawajlanıwlashtirilib, onıń jumıs ónimliligi sol waqıt ushın kútá úlken bolǵan
esaplaw tezligi sekundına 10000 operatsiyaǵa jetkizildi.
Esaplaw texnikası rawajlanıw áwladları tómendegi kórsetkishler menen ańlatpalandi:
Esaplaw texnikası ishki dúzilisi (arxitekturası ), programma támiynatı, EHM menen
paydalanıwshınıń óz-ara baylanıs quralları (tiller hám mámile forması ) hám texnika
tárepinen ámelge asırılıwı (element bazası, texnikalıq kórsetkishleri). Tuwrısıda,
birpara -bir kórsetkishlerdiń rawajlanıwı birdeyde emes; sol sebepli de
EHMlarni áwladlarǵa ajıratıw kóbirek hám málim bir mániste shártli esaplanadı.
Usınıń menen birge házirgi waqıtta EHMlarni áwladlarǵa ajıratıwda ábzallaw
bolǵan kórsetkish olardı quraytuǵın element bazaları bolıp tabıladı. Sol principke
tiykarlanıp 1-shi áwlad EHMlarining element bazası bolıp elektron lampalar xızmet
etdi. Bul áwlad EHMlarining dúzilisi klassik sxemaǵa uyqas kelip, tiykarǵı
qurılmalar óz-ara ajıralmas baylanısqan bloklar kompleksinen dúziledi (arifmetik-
logikalıq yad, basqarıw apparatı, kirgiziw-shıǵarıw apparatı ). Programmalar
mashina tilinde tuzilib, hár bir bólek paydalanıwshı óz ixtiyoricha jumıslar edi.
EHMni málim bir waqıtqa alıp, waqtıniń bir bólegi programmanı sazlaw ushın
ajratilardi. Programma támiynatı tiykarlanıp standart kishi programmalardan
tuzilardi. Birinshi áwlad EHMlari ózleriniń úlken geometriyalıq ólshemleri, kóp
energiya talap etiwi hám isenimliliginiń kamligi menen parıqlanardi. Esaplaw texnikası
tezligi hám yad sıyımlılıqı úlken emes edi. Birinshi áwlad EHMlariga ulıwma xarakteristika
berilsa, operatsion ortalıqtıń ápiwayılıǵına, ol jaǵdayda elementar operatsiyalardıń
aldınan anıqlanilishi, dialog dárejesiniń júdá jónligi, EHMda interfeys
kanallarınıń joq ekenligi konkret qurılmalardı basqarıwdı hám esaplaw procesin
paydalanıwshı tárepinen túsiniwdi qıyınlashtirar edi.
Esaplaw texnikası birinshi áwladındaǵı operatsion ortalıq - bul konkret algoritmlar
mexanizminiń ámelge asırılıwı paydalanıwshı tárepinen beriletuǵın
operatsiya hám wazıypalar programmasınıń izbe-izligi bolıp tabıladı. Usınıń menen birge bular
sanaatda islep shıǵarılǵan birinshi mashinalar bolıp, kóplegen standart
máselelerdi sheshiwde qayta -qayta paydalanıw ushın programmalardı saqlaw
múmkinshiligine iye edi. Bul jumıs bolsa paydalanıwshınıń EHM menen ajıralmas mámilesi
járdeminde ámelge asırilar edi. Sol sebepli paydalanıwshınan esaplaw
procesin basqarıw ushın programmalastırıwtırıw basqıshların tereń úyreniw
talap etilardi.
Esaplaw texnikası 1-shi áwladına aldınlaw tilge alınǵan MESM, BESM-1, 2, Strela,
M-1, 2, M-20, Ural-1, Ural-2, Minsk-1, 2, Minsk-12 hám basqa mashinalar kiredi.
Bul mashinalardan tiykarlanıp ilimiy, texnikalıq, injenerlik, ekonomikalıq máselelerdi
sheshiwde paydalanılǵan.
Yarım ótkizgishli hám magnit elementli texnologiya rawajlanıwı menen 50-
jıllar aqırı, 60-shı jıllar baslarına kelip Esaplaw texnikası 2-shi áwladın ózlestiriw
baslandı. Ekinshi áwlad EHMlari informatsiya kirgiziw-shıǵarıw procesin
basqarıwdı oraylashmagan formada ámelge asırıp, oraylıq protsessorga
túrme-túr sırtqı qurılmalardı maslastırıp jalǵaw imkaniyatın beredi. Bul áwlad
EHMlarida kirgiziw-shıǵarıw qurılmalarınıń túrleri anaǵurlım kópaytirilib,
sırtqı yad sıyımlılıqı talay keńeytirildi. Programmalastırıwtirishda universal hám
algoritmik tiller, dilmashlar (translyatorlar hám interpretatorlar), programmalar
kitapxanası hám taǵı basqalardı qóllaw múmkinshiligi jaratıldı. Baylanıs quralı bolıp
(interfeys) programmalastırıwtırılatuǵın arnawlı procedura tili xızmet qılatuǵın edi.
Soǵan uyqas túrde operatsion sistemalar payda bolıp, paydalanıwshı
orınlawı kerek bolǵan wazıypanı málim bir procedura tilinde qabıllaw
múmkinshiligine iye boldı. Ekinshi áwlad EHMlari tek ǵana injenerlik hám ilimiy
esap -kitap jumısları ushınǵana isletilmay, kirgiziw hám shıǵarıw informatsiya kólemi
júdá kóp bolǵan ekonomikalıq hám informatsion máselelerdi sheshiw ushın da
paydalanildi. Ekinshi áwlad EHMlarining birinshisi " Razdan-2" bolıp 1961 jılı
Yerevan qalasında jaratıldı. 60-shı jıllar ishinde ekinshi áwlad EHMlarining 30
den artıq modelleri jaratılıp, olardıń kópshiligi ceriyalab islep shıǵarıldı (" Minsk-
2", 1963 jılda " Minsk-22", BESM-4, " Ural-11", 1964 jılda " Ural-15", 1965
jıldan keyin BESM-6, " Mir", " Nairi", " Dnepr" hám basqalar ).
Ekinshi áwlad EHMlari sol dáwir ushın salıstırǵanda úlken tezlikke iye edi.
Mısalı, BESM-6 atlı Esaplaw texnikası tezligi sekundına 1 mln. operatsiyaǵa teń.
Olar isenimliliginiń joqarılıǵı, aldınǵı áwladqa salıstırǵanda kem elektr energiyası
talap etiwi menen ajralıp turardı.
Úshinshi áwlad EHMlari 60 -jıllardıń aqırı hám 70-jıllardıń baslarına
tuwrı kelip, olar integral sxemalarda dúzilgen edi (IS). Integral sxema - bul
asa kishi elektron sxema bolıp, kremniyli plastinkada bir qansha mayda
tranzistorlardan hám basqa elementlerden dúzilgen hám málim bir funkciyanı
orınlawǵa maslasqan bolıp tabıladı. Bul sxema daǵı elementlerdiń hámmesi
germetizatsiyalashtirilgan plastmassali tartpaǵa jaylastırıladı.
Bul ilajlardıń hámmesi gabarit sıyımlılıqtıń talay
kishilashtirilishiga, isenimlilikti kóteriwge, Esaplaw texnikası quwatın asırıwǵa
alıp keldi. Bul áwlad mashinalarına esaplaw procesin basqarıwdıń
oraylashmagan forması xos bolıp tabıladı. Esaplaw mashinaların basqarıwdı ámelge
asırıw, arnawlı operatsion sistemaǵa maslastırılǵan, yaǵnıy EHMlarga
o'rnashtirilgan basqaratuǵın, qayta isleytuǵın hám xızmet kórsetetuǵın
programmalarǵa tiykarlanǵan bolıp tabıladı.
Texnikalıq qurallardıń to'xtovsiz rawajlanıwı sharayatında islep shıǵılǵan
programma támiynatın saqlap qalıwǵa umtılıw jańa ideyanıń payda bolıwına,
yaǵnıy birdey programma támiynatınan paydalanıwshı hár túrlı islep shıǵarıw
quwatına iye bolǵan esaplaw mashinalarınıń programmaları bir-birine
túsetuǵın sharayattı jaratıw, yaǵnıy programma támiynatı birligi túsinigi
payda bolıwına alıp keldi. Naǵız ózi ideya tiykarında 3-shi áwlad EHMlariga uyqas
tushuvchi " EHM arxitekturasi" payda bolıp, bul sóz dizbegi óz ishine EHMlar
kompleksiniń hár qanday másele sheshiw ushın da tiykarlanıp birdey operatsion
ortalıqtan paydalanıwına aytıladı