Мавзу: Хозирги замон психологияси ривожланишининг муҳим тенденциялари. Мундарижа

Курс иши мавзусининг ишланганлик даражаси. Ҳозирги замон психологияси ривожланишининг асосий тенденциялари масалалари кўплаб олимлар томонидан, асосан, амалий психология мактаблари йўналишларини тадбиқ қилиш юзасидан ўрганилган. Шунингдек, психодиагностик усулларни такомиллаштириш борасида ҳам муҳим ишлар амалга оширилмоқда. Булар жумласига Шульц Д.П., Шульц С.Э., Славинский Ж, Ломов Б.Ф., Зеланд В., Дружинин В.Н., Ушаков Д.В. ва бошқаларнинг салмоқли ҳиссасини алоҳида таъкидлаш жоиздир.
Курс иши предмети: Курс ишида замонавий психологиянинг янги йўналишлари ва вазифалари, шунингдек психология ва психологик амалиёт йўналишларини ривожлантиришнинг янги тенденциялари ҳолатини таҳлил қилиш белгилаб олинган.
Курс ишининг мақсад ва вазифалари: Инсоннинг умумий муаммолари, авваламбор, унинг мақсади, моҳияти, ахлоқий масалалари муайян психологик тизим ёки даврнинг ривожланиш тарихи ва мантиғини англаш учун асосий, ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Курс ишининг мақсади ҳозирги давр психологиясининг ҳозирги ҳолати ва ривожланиш тенденцияларининг хусусиятларини кўриб чиқишдир.
Ушбу мақсадга эришиш учун қуйидаги вазифаларни ҳал қилиш ўринлидир:

• 
  Жаҳон психология мактабларининг ҳозирги ҳолати учун зарур шартларни кўриб чиқиш;
  
• 
  Замонавий психология\ининг ҳозирги ҳолатини тавсифлаш;
  
• 
  Амалий психологиянинг ривожланиш механизмларини ўрганиш;
  
• 
  Психологияда вужудга келган янги мактаблар ва соҳа тармоғларининг ривожланиш тенденциялари ва истиқболларини таҳлил этиш.
  

Курс ишининг тузилиши. Курс иши Кириш қисми, II боб, 4 қисм, хулосалар ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат.


I БОБ. ЗАМОНАВИЙ ПСИХОЛОГИЯНИНГ ҲОЗИРГИ КЎРИНИШИ ВА АСОСИЙ РИВОЖЛАНИШ МАСАЛАЛАРИ.

1. 
   Психологик билимларнинг XX асрда шаклланишиниг ўзига хослиги: ўтмиш ва келажак.
   

Психология тарихи бошқа фанлар сингари қизиқарли ва мазмундор билимлар соҳасидан иборат. Психология тарихи инсоният томонидан ҳайвонларга ва инсонларга хос бўлган психик ҳаёт ҳодисалари ҳақидаги билимларнинг аста-секин тўпланиб бориши тарихидир. Инсоннинг ўзи ҳақидаги билимларни тўплаб ҳамда чуқурлаштириб боришидир. Биз психология тарихи билан танишар эканмиз, инсон ва ҳайвонлар психик ҳаётини ўрганишга бўлган интилиш кишилар ҳаётини ҳар хил тарихий босқичларда уларнинг қандай назарий ва амалий эҳтиёжлар билан тақозо қилинганлигини, баъзи қонуниятлари қандай очилганлигини билиб оламиз. Психология тарихи тарихий ҳаётнинг босқичларида, фан ва маданиятнинг умумий тараққиёти муносабати билан психологик билимлар соҳаси қандай кенгайиб борганлиги ҳамда дастлабки яккаю-ягона бўлган психология қай тарзда тараққий этиб, бутун бир психология фанлар системаси даражасига кўтарилганлиги ҳақида ҳам маълумот берилади. Психология тарихи психиканинг янада чуқур ва аниқ билиш имкониятини беради. Психология фани тараққиётга кўмаклашадиган фойдали илмий текшириш методларини изланиш ва яратишда катта ўрин тутади.
Психология фани инсон шахси, унинг ички дунёси ҳақидаги билимларнинг мураккаб соҳасидир. Психология ҳар кимга ўз тажрибасидан маълум бўлган сезги, идрок, хотира, тафаккур хаёл, ҳис-туйғу ва инсоннинг кобилияти, истеъдоди, тем- пераменти, характерига хос руҳий ходисалар ҳақидаги бнлим ларни ўз ичига олган соҳадир. Психик жараёнлар ҳам бошқа ҳодисалар каби ўз қонунларига эга. Идрок қилиш, ҳис қилиш ва тафаккур жараёнлари қандай намоён бўлади? Одамнинг қобилияти қандай ўсиб боради ва характери қандай таркиб топади? Психология илми ана шундай нозик масалалар билан шуғулланади. Психология жуда қадимги фанлардан бўлиб, бундан тахминан икки ярнм мимг йиллар муқадцам майдонга келган. «Психология» юнонча «псюхе» - «жон» умумий ҳолатда руҳ ва «логос» - илм, таълимотдеган икки сўздан иборат бўлиб, «жон ёки руҳ ҳаҳидаги таълимот» деган маънони англатади. Қадим замонларда та- шҳи оламдан таъсир ҳилаётган нарсаларнинг нерв системаси ёрдамида мияда акс эттирилишини одамларнинг тушуниши қийин бўлган. Шунинг учун улар мураккаб акс эттириш ҳодисаларини жон билан боғлаб тушунтирганлар. Шу туфайли психология фани ҳадим замонларда жон ҳаҳидаги таълимот сифатида майдонга келган. Ҳозирги кунда психология фани ўзининг қадимги номини сақлаб қолган бўлса ҳам мазмунан батамом ўзгариб кетган. Агар биз психологиянингмазмунини ҳозир-ги давр талабидан келиб, тушунтирадиган бўлсак, шундай таъриф беришимиз мумкин: «Психология фани психик жараёнлар ва инсон шахсининг психологик хусусиятлари ҳақидаги фандир». Аммо дунёнинг илоҳий схемасини англай олмаслик бизни инсоний схемаларимизни яратишга халақит бера олмайди, гарчи улар вақтинчалик эканлигини тушунсак ҳам. ²
Замонавий психология - бу амалиётнинг турли соҳалари билан боғлиқ шаклланишнинг турли босқичларидаги жуда кенг тарқалган илмий фан тизимидир. Бугунги кунда психология олдида турган ва у ҳал қиладиган кўплаб савол ва вазифалар мавжуд. Ва ушбу иш доирасида ушбу тўпламни кўриб чиқиш жуда қийин, шунинг учун биз улардан баъзилари ҳақида тўхталиб, бошқаларини эслатиб ўтамиз.
Психологиянинг бошқа фанлар қаторида аҳамияти доимий равишда ўсиб боради, бу психологияни бошқа фанлар билан аниқроқ боғлашига ва шунга мувофиқ равишда илмий йўналишлар ва психологиянинг қуйидаги тармоқлари пайдо бўлишига олиб келади: муҳандислик психологияси, ижтимоий психология, авиация психологияси, юридик психология, космик психология, клиник психология, тиббий психология, нейропсихология, болалар нейропсихологияси, дифференциал нейропсихология, клиник нейропсихология, нейрогеронтопсихология, реабилитация нейропсихологияси, экспериментал нейропсикология, патопсихология ва бошқа кўплаб соҳалар шулар жумласидан.
Бизнинг замонамизда психология фанининг фаол ривожланиши кузатилмоқда, бу унинг олдида турган турли хил назарий ва амалий муаммолар билан боғлиқ. Психологиянинг асосий вазифаси - бу унинг ривожланишида ақлий фаолият қонуниятларини ўргатишдир. Сўнгги ўн йилликларда психологик тадқиқотлар жабҳаси сезиларли даражада кенгайди, янги илмий йўналишлар ва фанлар пайдо бўлди. Янги фаразлар ва тушунчалар пайдо бўлади. Психология томонидан ўрганиладиган ҳодисалар майдони жуда катта. У турли даражадаги мураккабликларга эга бўлган инсоннинг жараёнлари, ҳолатлари ва хусусиятларини - ҳиссиётларга таъсир қиладиган объектнинг индивидуал хусусиятларининг элементар фарқидан тортиб, шахс мотивлари курашига қадар ўз ичига олади. Ушбу ҳодисаларнинг баъзилари аллақачон етарлича яхши ўрганилган, бошқаларини тавсифлаш эса оддий кузатишларгача қисқартирилган. Фанлар тизимида психологияга берилган ўрни асосан бошқа фанларда психологик маълумотлардан фойдаланиш имкониятларини тушунишни ва аксинча, психология уларнинг натижаларидан қандай даражада фойдаланишга қодирлигини тушунишни аниқлайди. Муайян тарихий даврда психологияга фанларнинг тизимида берилган ўрни психологик билимларнинг ривожланиш даражасидан аниқ гувоҳлик берди. Шуни таъкидлаш керакки, жамиятнинг маънавий тараққиёти тарихида бирон бир билим соҳаси психология каби илмлар тизимидаги ўрнини ўзгартирмаган.
Маълумки, ўтган ўн йилликларда психология асосан назарий (ғоявий) интизомга эга эди. Ҳозирги вақтда унинг жамият ҳаётидаги ўрни сезиларли даражада ўзгарди. Бу борган сари таълим тизими, саноат, ҳукумат, тиббиёт, маданият, спорт ва бошқа соҳаларда махсус профессионал амалий фаолият соҳасига айланиб бормоқда. Амалий муаммоларни ҳал қилишда психология фанининг киритилиши унинг назариясини ривожлантириш шароитларини сезиларли даражада ўзгартиради. Психологик компетенцияни талаб қиладиган вазифалар, инсон омили деб аталадиган ролнинг ошиши билан белгиланадиган, жамиятнинг барча соҳаларида у ёки бу шаклда пайдо бўлади. «Инсон омили» деганда одамларга тегишли бўлган ва у ёки бу тарзда ўзига хос фаолиятида намоён бўладиган ижтимоий-психологик, психологик ва психофизиологик хусусиятларнинг кенг доираси тушунилади.
Оддий элементар ҳиссиётлардан тортиб инсоннинг руҳий хусусиятларига қадар бўлган руҳий ҳодисаларнинг бутун тизимини амалда ўрганиш, улар бўйсунадиган объектив қонунларни очиб беришга қаратилган бўлиб, илмий базани яратиш, ижтимоий муаммони ҳал қилиш ва такомиллаштириш учун жуда муҳимдир, ўқитиш ва тарбияни ташкил этиш сингари. Жамият томонидан психология фанида ҳал қилинадиган амалий муаммолар роли тўғрисида хабардорлик турли соҳаларда кенг психологик хизматни яратилишига ва кенгайиб боришига олиб келади.
Илмий билимларнинг умумий тизимидаги психологиянинг энг муҳим вазифаси шундаки, у маълум маънода бошқа бир қатор илмий билимларнинг ютуқларини синтез қилади, В.Ф.Ломов³ сўзлари билан айтганда, психология ўрганиш объекти шахс бўлган барча илмий фанларнинг интегратори. Машҳур психолог В.Г. Ананиев ⁴ бу саволни тўлиқ ишлаб чиқди, бу психология инсон ҳақида маълумотни аниқ илмий билим даражасида бирлаштиришга мўлжалланганлигини кўрсатди.
Академик Яценко раҳбарлигида илмий изланишлар амалий психологиянинг асосий оқимида амалга оширилади. Тадқиқот йўналишининг илмий муаммоси, формулаларнинг барча ўзгаришлари билан битта йўналишга - мавзуни алоқа жараёнини гуруҳ тузатиш усуллари билан оптималлаштиришга тўғри келади. Ушбу муаммони ҳал қилиш Т.С. Яценко томонидан ишлаб чиқилган тематик психо-расмлар мажмуасини психоанализ усули ёрдамида амалга оширилди. Ушбу усул субъект психикасининг чуқур-психологик жиҳатларини ўрганишга имкон беради. Усулни татбиқ этиш натижаларини умумлаштириш асосида доктор Т.С. Яценко ташаббуси билан докторлик ва номзодлик диссертациялари ҳимоя қилинди, қўлланмалар тайёрланди, психокоррекция курси ишлаб чиқилди. Академик Т.Ц Яценко 150 дан ортиқ илмий мақолаларига эга ва Нью-Йоркдаги халқаро ўқув ташкилотининг аъзоси. У катта илмий ва ижтимоий иш олиб боради - у докторлик ва номзодлик диссертацияларини ҳимоя қилиш бўйича иккита ихтисослашган илмий кенгашнинг аъзоси (Психология институти ва Педагогика ва психология институти, Киев), Таълим вазирлиги Олий аттестация кенгаши ва Илм-фан, Украина педагогика фанлари академиясининг бюроси, психология ва дефектология бўлими; психологик хизмат муаммоларига бағишланган («Миллий психологик хизматлар тизимини илмий-услубий таъминлаш») Украина педагогика фанлари академиясида олиб борилган тадқиқотларнинг 16-йўналишини бошқаради.
Психология учун унинг ижтимоий фанлар билан алоқаси катта аҳамиятга эга. Тарих, иқтисод, этнография, социология, санъатшунослик, юридик ва бошқа ижтимоий фанлар томонидан ўрганилаётган жараёнлар ва ҳодисаларни ўрганиш, асосан психологик жиҳатдан саволлар беришга олиб келади. Кўпинча, ижтимоий жараёнлар ва ҳодисаларни одамларнинг индивидуал ва гуруҳий хулқ-атвор механизмлари, хулқ-атвор, одатлар, ижтимоий қарашлар ва йўналиш стереотипларини шакллантириш шакллари тўғрисидаги билимларни жалб қилмасдан, кайфият, ҳис-туйғулар, психологик ҳолатларни ўрганмасдан тўлиқ очиб бўлмайди. Хулоса қилиб айтганда, ижтимоий жараёнларни ўрганишда психологик омилларни ҳисобга олиш зарурати туғилади. Психологик омиллар ўз-ўзидан ижтимоий жараёнларни белгиламайди ва аксинча, ўзларини фақатгина ушбу жараёнларни таҳлил қилиш асосида англаш мумкин. Психология учун унинг ижтимоий фанлар билан алоқаси нақадар муҳим эканлиги ойдинлашмоқда.
Академик Л.Н.Собчик томонидан юқорида муҳокама қилинган ва кўтарилган мавзу - бу бугунги кунда психологиянинг долзарб масалаларидан бири твалидли тестларни яратиш ва уни амалиётга кенг жорий этишдир.⁵
Ҳозирги кунда психологиянинг яна бир долзарб масаласи - бу шахс хусусиятларини ўрганишдир. Бу савол - психологик диагностика усулларидан фойдаланган ҳолда шахс хусусиятларни ўрганиш сўнгги йилларда долзарб аҳамият касб этди ва амалий психологиянинг турли соҳаларида профессионал ва кадрларни танлаш масалалари билан боғлиқ, жиноятчиликнинг олдини олиш бўйича чора-тадбирларни ишлаб чиқишда, гиёҳвандлик ва алкоголизм каби кенг тарқалган ҳолатларга қарши курашда ўз аксини топмоқда.
“Психодиагностика индивидуал ва шахсий хусусиятларни ўрганиш учун энг расмийлаштирилган объектив усулдир. Уни қўллаш, шу жумладан компьютер версиялари шаклида кўплаб ташкилотларда амалий психологларга катта ёрдам беради. Аммо ички шароитга мослаштирилмаган, паст кучга эга ва умумий назарий консепция билан бирлаштирилмаган тестлардан бепарволик билан фойдаланиш зарарли бўлиши мумкин. Психодиагностика усулларини қўллаган ҳолда тадқиқотчи ўрганилаётган объект тўғрисида тасаввурга эга бўлиши керак, яъни шахснинг маълум концептуал моделига таяниши керак. Узоқ вақт давомида ушбу ҳолатларда нафақат психодиагностик тадқиқотлар методологиясида, балки «шахс» тушунчасини ечишда ҳам умумий қабул қилинган концептуал ёндашувнинг етишмаслиги сабаб бўлган.
Фаолият назарияси умумий психология соҳасидаги фундаментал таълимот бўлиб, муайян шахснинг муаммолари ва индивидуал-шахсий хусусиятларини англаш учун калит бермайди. Кўп йиллик изланишлар асосида, ҳам таниқли хорижий тестларни мослаштириш, ҳам ўзимизга хос услубларни яратиш билан биргаликда психодиагностик тадқиқотлар методологиясини ишлаб чиқиш асосий заруратга айланди.
Ҳозирги шароитда инсон ва жамият манфаатларига мос келадиган тўғри йўналиш касб этадиган илмий-техник, инқилобий жараён, шахсга, унинг психик хусусиятлари ва жа- раёнларига талабни тубдан оширади. Ижтимоий ҳаётда ва ишлаб чиқариш тармоқларида технологиянинг роли ошиб бориши натижасида психология фанининг, муҳандис ва техник ходимларнинг ҳамда малакали ишчиларнинг, психологик, бошқарув ва ишлаб чиқариш фаолиятининг асосини ташкил этувчи психологик қонуниятларнинг тобора янгилари ва жуда мухимлари билан бойитувчи тадқиқотларнинг сони ўсиб боради. Психология фани фаннинг турли тармоқларига оид шунчалик кўп материал тўпладики, ундан мустақил психологик фанларга айланиб қолган бир қанча бўлимлар ажралиб чиқди. Уларнинг ҳаммаси негизида барча хусусий психологик фан таянадиган, психиканинг умумий қонуниятларини ўрганувчи умумий психология ётади. Умумий психологиянинг яна муҳим вазифаларидан бири инсоннинг ҳар томонлама ривожланган, ижодкор шахс сифатида шаклланишининг психологик қонуниятларини ўрганувчи психология ётади.