Mavzu: Iqtisodiy tahlil metodlari Reja

1.Iqtisodiy tahlil fanining mazmuni, predmeti va ob’yekti.

Iqtisodiy tahlil fanining mazmuni, predmeti va ob’yekti. Iqtisodiy tahlil o’z vaqtida samarali tashkil qilinsa, qo’yilgan xato va kamchiliklar hamda yutuqlar va imkoniyatlar aniqlanadi, natijada ularni tugatish, yaxshilash yullari ko’rsatiladi, oqibatda imkoniyatlardan keng foydalanish uchun chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Shu nuqtai nazardan bo’lajak iqtisodchi-bakalavrlar iqtisodiy tahlilning nazariy, uslubiy va amaliy asoslarini yaxshi o’zlashtirib olgan bo’lishlari kerak. Tahlil so’zining ma’nosi nimani anglatadi?Tahlil grekcha – «Analisis» so’zidan olingan bo’lib, ajratish, bo’laklash, parchalash kabi ma’nolarni anglatadi. To’liqroq qilib aytganda, u iqtisodiyotda sodir bo’lgan va bo’layotgan hodisa va jarayonlarni bo’laklarga, qismlarga bo’lib va ajratib o’rganishni bildiradi. Xo’jalik faoliyatini maqsadli, tezkor, joriy va istiqbolli o’rganish asosida uning holatiga har taraflama baho berish tahlilning asosiy mazmunini tashkil etadi. Iqtisodiy tahlil fanining predmeti bo’lib,nima hisoblanadi? Iqtisodiy tahlil fanining predmeti bo’lib, xo’jalik faoliyatida ob’yektiv va sub’yektiv omillar ta’siri ostida sodir bo’lgan va bo’layotgan ijtimoiyiqtisodiy jarayonlar va ularning natijalari hisoblanadi Masalan, ishlab chiqarilgan paxta, g’alla, sabzavot kabi mahsulotlar miqdorining o’zgarishi, ularning tannarxi yoki ularni sotishdan olingan foyda kabi boshqa iqtisodiy ko’rsatkichlar tahlilning predmetiga misol bo’la oladi. Tahlil ob’yekti. Ob’ekt tahlil fanining predmeti qayerlarda mujassamlanganligini va amalga oshishini ko’rsatadi. Tahlil fanining ob’yektiga qishloq xo’jalik korxonalari, ya’ni shirkat, fermer va boshqa xo’jaliklarni misol qilib ko’rsatishi mumkin.

Xo’jalik hayotiga baho berishda iqtisodiy tahlil ma’lum metoddan foydalanadi. Metod (grekcha “methodos” — tadqiqot o’tkazish yoki o’rganish yo’li, nazariya, ta’limot) - tabiat hamda jamiyatda sodir bo’ladigan hodisalarni, jarayonlarni o’rganish va bilish usuli hisoblanadi. Iqtisodiy tahlilning metodi - xo’jalik hayotida jarayonlarni yuzaga kelishi, o’zgarishi hamda rivojlanishini dialektik yondashuv usulidan foydalanib o’rganish hisoblanadi. Ijtimoiy - iqtisodiy samaradorlikni oshirish maqsadida xo’jalik hayotini tavsiflaydigan ko’rsatkichlar tizimidan foydalanish va ularning o’zaro bog’liqligi, o’zgarish sabablarini hisob-kitob qilish iqtisodiy tahlil fani metodining o’ziga xos jihati sanaladi.
Bilish metodlarini barcha fanlar uchun umumiy va alohida aniq bir fan uchun qo’llaniladigan turlarga bo’lish mumkin. Barcha fanlar uchun umumiy bo’lgan metodlarga kuzatish, taqqoslash, eksperiment, analiz (tahlil), sintez, modellashtirish kabilarni kiritish mumkin. Bu metodlarni aniq bir fan yoki izlanishda qo’llash o’rganilayotgan ob’ektning maxsus jihatlari, uni bilishning umumiy darajasi, shuningdek, mavjud texnik vositalarga bog’liq. Aniq bir fan uchun qo’llaniladigan metodlar alohida fanlarga xos bo’lib, ular boshqa fanlar tomonidan foydalanilmaydi. Iqtisodiy tahlil metodi ham aniq bir fan uchun qo’llaniladigan metod bo’lib, xo’jalik hayotini bilish usuli sifatida qat’iy ketma-ketlikda amalga oshiriladigan bir qator bosqichlardan iborat: - sub’ektni kuzatish, mutlaq va nisbiy kattaliklarni aniqlash hamda hisoblash, ularni taqqoslanadigan ko’rinishga keltirish; - omillarni bir tizimga keltirish va solishtirish, guruhlashtirish va detallashtirish, ularni xo’jalik hayotiga ta’sirini o’rganish; - tahlil natijalarini umumlashtirish – yakuniy va istiqbolga yo’naltirilgan jadvallarni tuzish, samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun xulosa va takliflar tayyorlash.
Iqtisodiy tahlil usullarining o’ziga xos xarakterli jihatlari — ko’rsatkichlarning muntazam taqqoslab turilishi, o’rganilayotgan ob’ektning alohida tekshirilmasligi bilan ham izohlanadi. Bunda har bir hodisa va jarayonlarni ichki qarama-qarshiliklari, ijobiy va salbiy tomonlari o’rganib chiqiladi va o’rganilayotgan ob’ekt alohida tekshirilsa u yuzasidan to’g’ri xulosaga ega bo’lmasligi kelib chiqadi. Iqtisodiy tahlilda xo’jalik hayotidagi jarayonlarning umumiyligi, o’ziga xos tuzilish va tarkibga egaligi hamda murakkab tavsifdagi o’zaro bog’liqligidan kelib chiqib, tizimlashgan turli metodlardan foydalaniladi. Iqtisodiy tahlilga oid ayrim adabiyotlarda uning metodlari shartli ravishda ikki, hususan: oddiy-an’anaviy (odatdagi); iqtisodiy - matematik (omilli tahlil) guruhga ajratib ko’rsatilgan. Biroq, moliyaviy va boshqaruv tahliliga oid iqtisodiy adabiyotlarda uning metodlarini – vertikal, gorizontal, trendli, moliyaviy koeffitsientlarga ajratilganini ta’kidlash zarur.
Mutlaq, o’rtacha va nisbiy kattaliklardan foydalanish usuli
Mutlaq kattaliklar iqtisodiy tahlil ko’rsatkichlarini dastlabki, birlamchi shaklda ifodalaydi. Ular o’rganilayotgan iqtisodiy jarayonlar va voqelikni mutlaq o’lchamlarini tavsiflaydi (qiymati, xajmi va hokazolarni). Mutlaq kattaliklar doimo o’lchov birligi bilan birga keltiriladi. Iqtisodiy jarayon va hodisalarni mazmuniga ko’ra, mutlaq kattaliklar natural (tonna, kilogramm, litr, dona va hakozo), qiymat (so’mda) va mehnat (kishi – kunlari, kishi-soatlari) o’lchov birliklarida ifodalanadi
aqqoslash usuli va uning qo’llanishi
Xo’jalik hayotiga baho berishda taqqoslash usulidan keng foydalanilib, unda ko’rsatkichlar reja, o’tgan davrlar ma’lumotlari bilan solishtirilishi orqali tegishli xulosalar olinadi. Negaki, bir turdagi ko’rsatkichlar o’rtasidagi o’xshashlik yoki farqlarni aniqlangandan so’nggina ta’sir etuvchi omillar hisob-kitob qilinadi. Taqqoslash bir nechta bosqichdan iborat bo’ladi. Xususan: - taqqoslanadigan ob’ektlar belgilanadi; - taqqoslash shakli tanlab olinadi (dinamik, makoniy va h.k..); - taqqoslash bazasi belgilab olinadi (o’tgan davr, hisobot davr biznes-reja ma’lumotlari, etalon korxona ma’lumotlari va h.k..); - ob’ektlarni qiyoslash amalga oshiriladigan ko’rsatkichlar sonini tanlash.
Shu o’rinda ta’kidlash joizki, iqtisodiy tahlilda taqqoslash usulining quyidagi: gorizontal va vertikal; dinamik va statik; bir va ko’p o’lchovli shakllari mavjud. Gorizontal taqqoslash o’rganilayotgan ko’rsatkichlarning haqiqatdagi darajasini bazaviydan (reja, o’tgan yillar, o’rtacha daraja, fan va ilg’or tajriba yutuqlari) mutlaq va nisbiy farqlarini aniqlash uchun foydalaniladi. Vertikal taqqoslash iqtisodiy hodisalarning strukturasi va jarayonlarning qismlari hamda umumiy solishtirma salmog’ini hisoblash yo’li bilan (o’z kapitalining umumiy kapitaldagi ulushi), butun va qism nisbatlari (masalan, o’z va qarz kapitali, asosiy va aylanma kapital), shuningdek, omillarning natijaviy ko’rsatkichlar darajasiga ta’sirini mos omilning oldingi va keyingi o’zgarishlari miqdorlariga solishtirishni anglatadi.
Iqtisodiy tahlilda taqqoslash usulini qo’llash shartlari mavjud bo’lib, ular quyidagilardan iborat: 1. Taqqoslanuvchi ko’rsatkichlar bir xil usulda aniqlangan bo’lishi kerak (masalan, amortizatsiya ajratmalari, soliq stavkasi va boshqalar); 2. Taqqoslanuvchi ko’rsatkichlar bir xil o’lchov birligida bo’lishi zarur (masalan, qiymat, kilogramm, litr, dona va boshqalar); 3. Taqqoslanuvchi ob’ektning hajmi bir-biriga mos bo’lishi talab etiladi (masalan, kichik savdo do’koni aylanmasi bilan supermarketning oborotini taqqoslash kerakli natijani bermaydi va h.k.);
Integral usuli – bu natija ko’rsatkichlariga alohida omillar ta’sirini aniqlashni anglatib, zanjirli o’rin almashtirish usulining takomillashgan shaklidir. Integral usulning takomillashgan jihati, natija ko’rsatkichiga birlik omillarning analitik jadvallardagi joylashuvi qanday bo’lishidan qat’iy nazar ta’siri bo’lmaydi. Ananaviy (oddiy) metodning zanjirli o’rin almashtirish usulida esa birlik omillarning analitik jadvallardagi ketma-ketligi ilmiy asoslangan bo’lishi zarur. Aks holda, birlik omillarning ta’siri hisob-kitob qilinganda noto’g’ri ma’lumotlar shakllanib, tahlil xulosalarining noto’g’ri bo’lishini ta’minlaydi.
Korrelyatsion va regression usulda ko’rsatkichlar o’rtasidagi bog’liqlik qanchalik jipslikda ekanligini miqdoran ifodalab (r), quyidagicha aniqlanadi
Nazariy o’yin usuli, turli xil shart-sharoitlarda taktika va strategiyalarni belgilab, xo’jalik sub’ektining faoliyati uchun bir me’yorda daromad olishini ta’minlaydigan yo’nalishlarni topishda qo’llaniladi. Bu, ko’proq mavsumiy mahsulot(ish, xizmat)lar ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan xo’jalik sub’ektlarining faoliyatida samarali sanaladi
Iqtisodiy tahlilning metodi - xo’jalik hayotida jarayonlarni yuzaga kelishi, o’zgarishi hamda rivojlanishini dialektik yondashuv usulidan foydalanib o’rganish hisoblanadi. Iqtisodiy tahlilning metodi shartli ravishda ikki, xususan, oddiy-an’anaviy (odatdagi) va iqtisodiy - matematik (omilli tahlil) guruhlariga bo’lib o’rganiladi. Oddiy-an’anaviy (odatdagi) metodda iqtisodiy tahlil paydo bo’lganidan buyon an’anaga aylanib, amaliy tajribada keng qo’llanilgan usullar, ya’ni mutlaq va nisbiy farqlarni aniqlash, taqqoslash, guruhlashtirish, balansli bog’lanish, zanjirli o’rin almashtirish kabilar jamlangan. Iqtisodiy-matematik metod iqtisodiy axborotlarni qayta ishlovchi kompyuterlar hamda axborot texnologiyalarini rivojlanishi bilan shakllangan korrelyatsion-regression, integral, nazariy o’yin, matematik dasturlash kabi usullardan tashkil topgan.