Mavzu: Iqtisodiy xavfsizlik

Transaksiya xarajatlari: iqtisodiyot sektorlari boʼyicha qiyosiy tahlil

Transaksiya xarajatlari turi	Rasmiy sektor	Xufyona sektor	Izoh
1.Tadbirkorlik faoliyati uchun litsenziya olish	+	-	Norasmiy ishlab chiqarish
2.Yerga egalik qilish yoki uni ijaraga olish huquqini qoʼlga kiritish	+	-	Noqonuniy qurilish
3.Tegishli qonunlar va normativlarni bilish va ularga amal qilish	+	-	Xufyona iqtisodiyotning oʼyin qoidalariga amal qilish
4.Soliqlarni toʼlash	+	-
5.Kredit olish	+	+	Kredit imtiyozli shartlarda beriladi
6.Shartnomalar shartlarining bajarilishini nazorat qilish tizimi	+	+	Bitimlarni noiqtisodiy nazorat qilish
Jami	6+	2+

Mazkur jadval shuni yaqqol koʼrsatib turibdiki, iqtisodiyotning xufyona sektorida aksariyat pozitsiyalar boʼyicha faqat tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishda transaktsiya xarajatlari rasmiy iqtisodiyotga qaraganda ancha past (6+/2+). Masalan: yerga egalik qilish yoki uni ijaraga olish huquqlarining noqonuniy qoʼlga kiritilishi imorat soluvchilar uchun bepulga tushmaydi, lekin barcha rasmiy tartib-qoidalar va ushbu transaktsiyani amalga oshiruvchi instantsiyalar, sarflangan vaqt va boshqa sarf-xarajatlarni hisobga olgan holda nolegitim yoʼl ayrim subʼektlar uchun ancha oson va foydali boʼlib chiqadi. Chunki xufyona iqtisodiyot rasmiy iqtisodiyotdan oʼtib boʼlinmas toʼsiq bilan ajralmagan, koʼpchilik xoʼjalik yurituvchi subʼektlar transaktsiyalarni xufyona sektor yordamida amalga oshirish mumkin. Shularni inobatga olganda norasmiy sektor faoliyatini cheklash nafaqat qonunchilikni takomillashtirish, balki tadbirkorlik faoliyati yuritish uchun sarflanadigan transaktsiya xarajatlarini ham qisqartirib berish muhim ahamiyatga ega.

5. 
   Tashqi iqtisodiy xavfsizlik va mamlakat raqobatbardoshligini ta’minlash.
   

Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida xalqaro mehnat taqsimotida faol qatnashish, fan-texnika sohasida o’zaro manfaatli hamkorlik qilish yo’li bilangina ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga erishish mumkin. Tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishda jahon iqtisodiy tizimidagi raqobatning kuchayishi, o’zaro hisob-kitob va transport aloqalarining murakkablashuvi, kerakli tajribaning kamligi, yuqori malakali mutaxassis kadrlarning yetishmasligiga alohida e’tibor qaratish lozim bo’ladi. Tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi asosiy vazifa chet mamlakatlar bilan savdo, ilm-fan, texnika, ta’lim, investitsiya kabi sohalarda o’zaro manfaatli iqtisodiy munosabatlarni ta’minlash orqali mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdan iborat.
Jahon xo’jalik tizimiga integratsiyalashuv sharoitida mamlakatning iqtisodiy xavfsizlgini ta’minlash uchun quyidagilarni amalgam oshirish loim bo’ladi:
- eksportning optimal tarkibini shakllantirish. Uning tarkibida tayyor yuqori texnologik, ilmtalab mahsulotlar va yuqori sifatli xizmatlarning ulushini keskin oshirish chora-tadbirlarini ko’rish lozim bo’ladi;
- mamlakatning mavjud raqobat ustunligi imkoniyatlaridan foydalanib, milliy tovar ishlab chiqaruvchilarning mahsulotlarini eksport qilishning yangi, istiqbolli bozorlarini o’zlashtirish, ularda muvaffaqiyat qozonish uchun xalqaro marketing strategiyalarini amalga oshirish, ishlab chiqarish kooperatsiyasi, injenering, lizingni rivojlantirish;
- chet el mamlakatlari, ularning savdo-iqtisodiy tashkilotlari, uyushma va ittifoqlari bilan o’zaro munosabatlarda qulay imtiyozli savdo tartiblariga erishish;
- mamlakat korxonalariga eksport va import qiluvchi sifatida xalqaro zamonaviy mashina, texnika va texnologiyalar, asbob-uskunalar, axborot va capital bozorlariga chiqishlari, transport kommunikatsiyalaridan foydalanishlari uchun sharoitlar yaratishga ko’maklashish;
- kreditor mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar hamda qarzdor davlatlar bilan bo’ladigan o’zaro valyuta moliyaviy muammolarni tartibga solish.
Ushbu chora-tadbirlarni amalga oshirishda belgilangan huquqiy me’yor va normalar asos bo’lib xizmat qiladi. Bu normalar, o’z navbatida, tovar va xizmatlar, intellektual mehgnat natijalari, shuningdek, jismoniy hamda huquqiy shaxslarning mamlakatlararo harakat yo’nalishlari, shakllari, usullari, shartlarini belgilab beradi.
Iqtisodiy tartibga solish usullari bojxona poshlina (to’lov)lari, yig’imlari, qo’shilga qiymat solig’i, aksizlaridan iborat.
Huquqiy-ma’muriy usullar litsenziyalash, kvotalash, tovar sifatini sertifikatsiyalash, ayrim tovarlar eksporti va importiga davlat monopoliyasini o’rnatish, shuningdek, bojxona chegaralari orqali tovarlar, kapitallar va xizmatlarning o’tib turishi bilan bog’liq tashkiliy-huquqiy va tashkiliy-texnik chora-tadbirlarni o’z ichiga oladi.
O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash mexanizmining eng muhim elementlari iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlarni belgilovchi omillarni monitoring qilish va prognozlashdir.
Monitoring iqtisodiyot xavfsizligi ko’rsatkichlarining o’zgarishini kuzatishlarning tezkor axborot-tahliliy tizimi bo’lib jiddiy tarmoqlararo nomutanosibliklar mavjud bo’lgan va resurslar, (avvalo, moliyaviy resurslar) nihoyatda taqchil, ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlar juda o’zgaruvchan va beqaror bo’lgan sharoitdagi iqtisodiyotning o’tish holati uchun katta ahamiyatga ega.
Bu hol statistik kuzatish obyektlarini qamrab olishning kompleksliligi, chuqurligi va shakllari, axborotning sifati va tezkorligi borasida davlat statistikasiga qo’yiladigan talablarning kuchayib borishini belgilab beradi.
O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy xavfsizligi nuqtai nazaridan iqtisodiyot va jamiyatni xolisona va har tomonlama monitoring qilish iqtisodiy xavfsizlik indikatorlarining aniq miqdor qiymatlarini tahlil qilish asosida amalga oshirilishi kerak.
Agar iqtisodiy xavfsizlik tavsifi taraflarning bir-biriga zid kelmasligini o’z ichiga olsa, iqtisodiy xavfsizlikning tobora aniqroq toifalari uning ziddiyatli mohiyatidan kelib chiqishi kerak. Iqtisodiy xavfsizlikning ziddiyatli xususiyati to’g’risida dastlabki ta’riflar muammoni o’rganishning muhim bosqichi ekanini tushunish muhimdir.
Shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy manfaatlariga bo’ladigan ichki va tashqi tahdidlarni belgilovchi omillarni monitoring qilish uchun tashkiliy-axborot bazasini yaratish birinchi navbatdagi vazifa hisoblanadi.
Milliy iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jakb etish muhim ahamiyat kasb etadi. Xorijiy kapitalning kirib kelishi O’zbekiston iqtisodiyotida tarkibiy qayta qurish, istiqbolli, zamonaviy tarmoqlarni vujudga keltirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, ichki bozorni tovarlar va xizmatlar bilan to’ldirish, tovarlarni eksport qilishning yangi bozorlarini, xo’jalik subyektlarini boshqarishni zamonaviy menejment asosida qayta tashkil etish va takomillashtirishga, yangi ishchi o’rinlarini yaratishga imkon beradi. Kapital kirituvchi xorijiy investorning investitsiyalardan kutilayotgan daromadi capital evaziga olish mumkin bo’lgan foiz stavkasidan yuqori darajada bo’lishi kerak.
Iqtisodiy xavfsizlikka xorijiy investitsiyalar, tashqi iqtisodiy aloqalar, xamkorliklar bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Ayni paytda, jahon amaliyotida xorijiy investitsiyalarni jalb etish va ularni iqtisodiyotning istiqbolli va yuqori texnologiyalarga asoslangan tarmoqlariga joylashtirish mexanizmlarini optimallashtirish, investitsiya loyihalarini umummilliy va mintaqaviy darajada venchurli moliyalashtirish amaliyotini rivojlantirish, investitsiya muhiti jozibadorligini oshirish va investitsiya faoliyatini moliyaviy boshqarish vositalarining o’zaro muvofiqligini ta’minlash, shuningdek, investitsiya faoliyati samaradorligini baholash uslubiyati va mazkur yo’nalishda risk-menejment tizimini takomillashtirish masalalari borasida ilmiy tadqiqotlarni olib borish muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Investitsion xavfsizlik – davlat organlarining amaldagi qonunchilik bazasi doirasida davlat tomonidan amalga oshirilayotgan investitsion jarayonlarga bevosita ta’sir ko’rsatish qobiliyatidir va u milliy iqtisodiy tizimning raqobatbardoshligini va barqaror o’sishini belgilaydi.
Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda faoliyat yurituvchi umummilliy va mintaqaviy venchur kompaniyalari faoliyati va ularni rivojlantirish strategiyalari tahlili venchurli investitsiyalash bugungi kunda yuqori texnologiyalarga asoslangan investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning asosiy manbai ekanligi aniqlandi. Bunda venchur kompaniyalari kapitali rivojlanayotgan mamlakatlarda asosan davlat va mahalliy byudjet mablag’lari (50 foizdan yuqori qismi) va xususiy investorlar mablag’lari hisobiga shakllantiriladi.
O’zbekistonda yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirish, yuqori texnologiyali ishlab chiqarish obyektlarini barpo etish maqsadida iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va xorijiy investitsiyalarni jalb etish bo’yicha keng ko’lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga mazkur sohadagi faoliyat samaradorligi, avvalo, mavjud resurslardan yetarli darajada samarali foydalanmaslik, investitsiya dasturlariga kiritilgan loyihalarning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi va rentabelligi masalalarining chuqur tadqiq etilmaganligi kabi muammolar mavjud. Qayd etilgan masalalar mamlakatning investitsion jozibadorligiga salbiy ta’sir ko’rsatib kelmoqda. Shunga ko’ra, O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida «ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash, ishlab chiqarish, transport-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan faol investitsiya siyosatini olib borish investitsiya muhitini takomillashtirish, mamlakat iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy, avvalo, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni faol jalb etish» kabi vazifalar belgilab berildi. Chunki, investitsiyalarning muhim manbai hisoblangan «Xorijiy investitsiyalarni, birinchi navbatda, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish bo’yicha ishlar qanday ahvolda ekani tanqidiy tahlilni talab etadi. Bunday investitsiyalarning ulushi 30 foizga tushib qolgan» edi.

1^ «Davlatning iqtisodiy xavfsizligi”. H.P.Abulqosimov. Toshkent - 2012

2^ 2 «Davlatning iqtisodiy xavfsizligi”. H.P.Abulqosimov. Toshkent - 2012

3^ Abulqosimov X.P. Iqtisodiy xavfsizlik. T.: Akadеmiya, 2006, 111 – b

4^ «Davlatning iqtisodiy xavfsizligi”. H.P.Abulqosimov. Toshkent - 2012